Introductie
In deze blog kijken we naar de uitrusting van de vroeg-klassiekehopliet Zeno uit de Griekse stad Thespiae in 480 voor Christus. Hij vecht mee in de slag bij Thermopylae tegen het Perzische Achaemenidenrijk, dat Griekenland dreigt te veroveren. Het Perzische leger is echter veel groter dan dat van de Grieken hadden verwacht en na twee dagen vechten vlucht een groot gedeelte van het Griekse leger. Zeno is één van de 700 Thespische hoplieten die achterblijven om de pas bij Thermopylae te verdedigen, samen met de beroemde Spartanen van koning Leonidas.
Al hebben we deze samenstelling specifiek vernoemd naar Thermopylae, is deze uitrusting representatief voor vroeg-klassieke hoplieten in de gehele Griekse wereld aan het begin van de vijfde eeuw voor Christus (de Klassieke periode).
De hopliet en de polis
De Griekse hopliet ontstond in de Archaïsche periode als een product van de Griekse polis (de Griekse stadstaat). Deze soldaten, die het belangrijkste gedeelte van Griekse legers opmaakten, waren zwaarbewapende burgersoldaten die vochten om de stad waarin ze woonden en werkten te verdedigen.
In het oude Griekenland stond de polis (en burgerschap hiervan) centraal in de samenleving. Mannelijke burgers van deze poleis hadden naast economische privileges ook speciale rechten. Zo mochten ze deelnemen aan exclusieve religieuze rituelen en op verschillende niveaus meebeslissen in de politieke sfeer van hun stadstaat. De positie van het burgerschap in de polis kan worden vergeleken met de krijgsklasse van andere Indo-Europese samenlevingen. Net als deze verwante volkeren was de Griekse samenleving hiërarchisch en opgedeeld in klassen, waarbij geen onderscheid werd gemaakt tussen de krijgsklasse en religieuze klasse. Burgerschap van een polis was hierdoor niet alleen een privilege, maar bracht ook verplichtingen met zich mee. Het grootste hiervan was een vorm van militaire dienstplicht voor mannelijke burgers: als je lid was van de stadsgemeenschap, moest je deze ook kunnen verdedigen. Deze verbinding tussen politieke rechten en militaire plichten werkte ook de andere kant op: zo was de Atheense democratie ontstaan uit het feit dat de roeiers van de Atheense vloot omdat ze van de staatsmannen Solon en Cleisthenes zeggenschap kregen, juist omdat ze voor hun stad vochten.
Hoplieten waren als burgersoldaten in hun dagelijks leven boeren of ambachtslieden met rechtspersoonlijkheid, die hun eigen wapenuitrusting bij elkaar moesten sprokkelen en in tijd van oorlog werden opgetrommeld om voor hun polis te vechten. Dit was niet altijd het geval: zo waren Spartaanse hoplieten een uitzondering omdat deze ook in periodes van vrede zich haast alleen bezighielden met politiek, training en krijgskunst. Al het andere werk in de Spartaanse samenleving werd namelijk verricht door de Perioikoi en de Heloten, onderklassen van niet-burgers. Vanwege hun sterke cultuur van kleinschalige autonomie, concurrentie en zelfbeschikking waren de Grieken fel tegen elke vorm van overheersing van buitenaf; dit zagen ze namelijk als een vorm van slavernij vergeleken met de Griekse ‘vrijheid’. Deze vrijheid dat de onderste (werkende) klasse niet, zij behoorde bij het land en hadden geen rechtspersoonlijkheid.
Poleis als Athene, Sparta hadden hun eigen bestuursvorm en stedelijke identiteit, maar deelden een gezamenlijke Griekse cultuur van onderlinge concurrentie. Deze steden heersden namelijk over het omliggende land en kwamen constant met elkaar in conflict om macht en grondgebied. Elke zomer was een ‘oorlogsseizoen’, waarin steden deze conflicten met elkaar uitvochten. Dit werd gedaan in veldslagen waarbij de schildmuren (falanx) van beide kanten tegen elkaar opbotsten en duwden tot een van de twee linies werd doorbroken. De manier waarop de hoplieten in deze veldslagen vochten zorgde ervoor dat hun gezamenlijke identiteit werd versterkt: ze vervulden samen met vrienden, familieleden en bekenden hun maatschappelijke plicht en werden beschermd door het schild van de soldaten (en medeburgers) naast hen. Door deze sterke stedelijke strijdcultuur werd niet alleen individuele heldhaftigheid door de Grieken op de prijs gesteld, maar ook een soort collectieve heldhaftigheid voor de eer van de stadsgemeenschap.
De Grieks-Perzische oorlogen: de Grieken verenigd
Gedurende de Archaïsche periode vonden kleinschalige militaire conflicten plaats tussen de stadstaten. Oorlogvoering was toen vooral gecentreerd op individuele heldhaftigheid en het roven van vee. Heldendaden werden vereerd zoals wordt beschreven in de Ilias en Odysee van Homerus. Dit tijdvak kwam ten einde met een grote oorlog, die de onderling ruziënde poleis met elkaar verenigde tegen enorme legers die het gehele Griekse vasteland probeerden te veroveren. In de vroege vijfde eeuw voor Christus zouden de Grieken namelijk in conflict komen met het Perzische Achaemenidenrijk onder de koningen Darius I en Xerxes I.
Dit conflict begon toen de Griekse steden Athene en Eretria in 498 v.Chr. de Ionische opstand tegen Perzische overheersing steunden en zelfs hielpen om de stad Sardis plat te branden. De Perzische koning Darius I was woedend en toen de opstand was onderdrukt stuurde hij in 491 gezanten naar alle Griekse stadstaten om hen te dwingen zich over te geven aan zijn macht. De ambassadeurs werden echter door Athene en Sparta geëxecuteerd; met deze roekeloosheid riepen ze de wraak van de Darius op over het gehele Griekse schiereiland.
Het volgende jaar viel de Perzische vloot aan bij het dorpje Marathon, maar werd verslagen door de Atheense legermacht. Deze overwinning inspireerde naast Sparta en Athene ook de andere Griekse stadstaten om zich te verzetten tegen de Perzen. Samen vormden ze de Hellenische bond, een militaire alliantie die een volgende Perzische invasie tegen moest houden.
Deze invasie kwam ook 10 jaar later in 480 onder koning Xerxes, de opvolger van Darius. Hij stuurde een enorme legermacht van rond de 200.000 man en een vloot van 1200 schepen om het volledige Griekse schiereiland onder zijn macht te krijgen. De Grieken wachtten hen op bij de pas van Thermopylae, die ze met behulp van oude vestingwerken twee dagen lang wisten te verdedigen. Op de derde dag wisten de Perzen hen via een bergpas te overvleugelen (volgens Herodotus aan de hand van een Griekse verrader).
Het Griekse leger maakte geen kans en de Spartaanse koning Leonidas I beval de geallieerde troepen zich terug te trekken. Zelf bleef hij achter om de achterhoede van het vluchtende Griekse leger te verdedigen met zijn persoonlijke lijfwacht (de beroemde 300). De Spartanen waren namelijk niet de enigen die heldhaftigheid en eer voor hun stad wilden winnen. Hoewel deze in populaire media vaak worden afgebeeld als de enigen die zich opofferden, bestond de groep die bij Leonidas bleef volgens Herodotus uit ongeveer 2000 man, waaronder de 700 Thespiërs onder Demophiles (en daarmee ook onze fictieve hopliet Zeno).
De veldslag bij Thermopylae is misschien wel de beroemdste geworden van de hele klassieke oudheid vanwege deze heldhaftige opoffering van de Griekse achterhoede. Al had het enorme Perzische leger de veldslag gewonnen en verwoestte het kort erna Athene, wist de Hellenistische bond het tij te keren met de slagen bij Salamis en daarna Plataea. Hierna bleven de Grieken en Perzen nog 30 jaar met elkaar oorlog voeren, maar probeerden Perzische koningen niet opnieuw het Griekse schiereiland over te nemen.
Kleding
Zeno draagt onder zijn wapenuitrusting een tuniek, een gordel en een paar simpele leren sandalen. Als het gaat regenen of als hij het koud heeft, draagt hij zijn dikke wollen mantel.
Chiton (tuniek)
Griekse tunieken waren gemaakt van linnen, soms ook van wol. De tuniek die Zeno onder zijn wapenuitrusting draagt is gemaakt van dikke stof en heeft korte mouwen, maar in de warmere maanden droegen Grieken vaak lichte gewaden die hun armen en schouders onbedekt lieten. Klassieke Grieken droegen onder hun tuniek geen broek, omdat ze die als barbaars beschouwden.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/romeinse-tunica-mars.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/mouwloze-tuniek-106626427.html
Sandaloi (sandalen)
Vanwege het warme, gematigde klimaat werden in het klassieke Griekenland en de rest van het Middellandse Zeegebied sandalen (sandaloi) zoals deze gedragen. Al draagt Zeno simpele militaire sandalen die minder open zijn om de voeten beter te beschermen, waren er in de oudheid constant nieuwe modetrends voor sandalen die door het modieuze Athene werden bepaald.
Naast sandalen droeg men vanaf de vijfde eeuw voor christus ook een soort veterlaarzen (zoals endromis en embades)en in de winter sokken van vilt (piloi) om de voeten warm te houden.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/leren-ijzertijdsandalen-zwart.html
Gordel / riem
Om de tuniek vorm te geven werden zowel simpele leren riemen als stoffen gordels gebruikt.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-riem-caja-zwart.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-riem-caja-rood.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-riem-caja-blauw.html
Chlamys (mantel)
De chlamys was een wollen mantel die in het klassieke Griekenland werd gedragen. Deze hield de kleding schoon en bood de drager bescherming tegen weer en wind.
De mantel die Zeno draagt is echter niet alleen bedoeld om hem warm te houden, maar vormt ook een onderdeel van zijn wapenuitrusting. Op het slagveld wikkelt hij de mantel namelijk om zijn wapen-arm om deze te beschermen tegen speren, zwaarden en pijlen.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/middeleeuwse-mantel-karen-blauw.html
De mantel werd vastgemaakt met een fibula, een metalen kledingspeld die vaak werd versierd.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-boogfibula.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/spiraalvormige-brilfibula.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/la-tene-boogfibula.html
Wapenuitrusting (panoplia)
De wapenuitrusting (ook wel panoplia in het Oudgrieks) van Zeno is representatief voor de gemiddelde Griekse hopliet uit de Perzische oorlogen. Hij draagt een groot bronzen schild, 'corinthische' bronzen helm, linnen linothorax en bronzen scheenbeschermers om zijn lichaam te beschermen. Hij gebruikt een lange speer, de doru, om in formatie te vechten en een kort zwaard, de xiphos, als secundair wapen. Als burgersoldaat zou Zeno deze uitrusting zelf moeten hebben betaald.
Aspis (schild)
Het grote bronzen schild (aspis of hoplon) was het belangrijkste onderdeel van de uitrusting van de hopliet; de naam ‘hopliet’ is er zelfs van afgeleid. Dit zware schild was bedoeld om in een dichte schildmuur-formatie (falanx) te vechten, waarbij een hopliet voor een deel werd bedekt door het schild van de anderen naast hem.
De hoplon was vaak versierd met bronswerk of verf. Deze versieringen werden om verschillende redenen toegepast maar hadden meestal een symbolische betekenis. Zo werd de hoplon gebruikt om de identiteit van de polis van de hopliet te tonen. Voor Athene was dit bijvoorbeeld een uil, het symbool van de godin Pallas Athena die de stad beschermde. In Sparta werd dit gedaan met een lambda (de L in het Griekse schrift) als symbool voor Lacadaemonië, het gebied waar de Spartanen vandaan kwamen.
Ook hadden veel hoplieten Gorgonen uit de Griekse mythologie op hun schild. Dit was een minder patriottistische versiering, die was bedoeld om kwade krachten af te weren en hun vijanden af te schrikken. Het schild van Zeno is versierd met een gorgoneion, de kop van een monsterlijke gorgon-demoon die mensen kon verstenen met haar blik. Deze versiering had ook een diepere betekenis, besproken in het hoofdstuk over de linothorax.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/grieks-hoplietenschild.html
Helm
De bronzen Corinthische helm werd gebruikt van de achtste tot de vierde eeuw voor Christus. Dit type helm had een iconisch profiel en beschermde het gehele hoofd, waardoor deze zeer populair onder de zwaarbewapende hoplieten. Tot 500 v.Chr. was de Corinthische helm volledig gesloten en hierna werden er steeds vaker helmen gemaakt met openingen voor het oor. Omdat de helm het gezicht volledig afsloot, werd deze ook naar achter geschoven om de drager een beter gehoor- en gezichtsveld te geven. Sommige helmen hadden ook een kam van paardenhaar, maar Zeno draagt er een zonder.
In de komende eeuwen stapte men uiteindelijk over op de Phrygische en Chalcidische helmen, die het zicht en gehoor van de drager minder beperkten. Wel bleef de corinthische helm hierna zeer belangrijk in Griekse kunst, als een symbool voor de klassieke periode.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/ulfberth-corinthische-helm-type-a.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/vroege-corinthische-helm.html
Linothorax (borstpantser)
De linothorax (letterlijk ‘linnen borstplaat’ in het Grieks) was een type pantser dat tot de derde eeuw voor Christus door krijgers uit het hele Middellandse Zeegebied werd gedragen. Het was een kuras gemaakt van dikke lagen linnen dat de torso en bovenbenen beschermde tegen bronzen pijlpunten
Al bood een linothorax minder bescherming voor het lichaam dan volledige bronzen borstplaten, maar was veel lichter, beweeglijker en goedkoper te produceren. Ook was het veel beter bestand tegen corrosie door zeewater dan metalen pantser: met name wanneer er over de zee werd gereisd of gevochten zou men dus aan de linothorax de voorkeur hebben gegeven.
De linothorax en het schild van Zeno zijn allebei versierd met een gorgoneion. Deze versiering om kwade krachten af te weren haalt ook inspiratie uit de Griekse mythologie: namelijk van de aegis, een mythologisch pantser of schild waaraan een gorgonenkop hing. Het kon de gebruiker tegen alle gevaren beschermen en werd in de mythen gedragen door de goden Zeus (als een schild) en Athena (als een pantser). Zeno, die twijfelt welke versie van de mythe de juiste is, heeft (voor de zekerheid) ervoor gekozen om deze dubbelop te gebruiken.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/griekse-linothorax.html?id=293672597
Scheenbeschermers
Omdat het schild van de hopliet rond was, kon deze niet het hele onderlichaam bedekken. Daarom droegen hoplieten zoals Zeno ook bronzen onderbeenbeschermers. Deze waren anatomisch gevormd en boden bescherming voor de knieën en schenen.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/luxe-griekse-scheenbeschermers.html
Doru (speer)
De speer die Zeno bij zich heeft, was het belangrijkste wapen van de hopliet en werd gebruikt van de Archaïsche periode tot de tijd van Alexander de Grote. Het doru (of dory) had een lengte van 2-3 meter, lang genoeg dat meerdere linies van hoplieten konden vechten als onderdeel van de schildmuur.
Een doru was gemaakt van essenhout en had naast een bladvormige speerpunt ook een spitse schachtkap die op verschillende manieren kon worden gebruikt. Zo hielp deze om de speer in de grond te kunnen steken en konden hoplieten gemakkelijk gewonde vijanden doden terwijl ze de speer rechtop hielden. Ook kon de schachtkap door de hopliet worden gebruikt als back-up-speerpunt wanneer zijn doru doormidden brak.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/speerpunt-schachtkap-griekse-dory.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/messingen-speerpunt.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/romeinse-hasta-noviomagus.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/klassieke-bladvormige-speerpunt-ca-31-cm.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/vroeg-middeleeuwse-speerpunt-22-cm.html
Xiphos (zwaard)
De xiphos was een ijzeren zwaard dat voor de hopliet diende als secundair wapen en pas werd gebruikt wanneer hun speer (dory) brak of wanneer gevechten op zeer korte afstand moesten plaatsvinden, zoals wanneer linies werden doorbroken.
Je kan er ook voor kiezen om een kopis (ook wel falcata voor de Iberische variant) te gebruiken voor je samenstelling, een enkelzijdig geslepen zwaard. Deze werd in de loop van de klassieke periode steeds populairder en nam zelfs de rol van de xiphos over als voornaamste ‘hoplietenzwaard’.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/griekse-xiphos-campovolano.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/griekse-xiphos-sparta.html