We kennen allemaal het beeld van de “popcultuur” Vikingen: vies, barbaars en duister. Maar dit is helemaal niet accuraat als je kijkt naar hoe de Vikingen er werkelijk uitzagen. Ze stonden juist bekend om hun netheid en goed verzorgde uiterlijk. Daarnaast droegen ze veel kleur en sieraden.
Over schildpadbroches
Viking-sieraden waren van hoge kwaliteit en erg gedetailleerd. Een van de bekendste sieraden uit de Vikingtijd is de schildpadbroche, ook wel de ovale broche genoemd. Dit type broche is nauwelijks buiten de Viking gebieden gevonden en wordt beschouwd als een sieraad dat uniek is voor de Vikingcultuur.
Als we de turtle brooch kort zouden omschrijven: het is een ovaalvormige broche die door Viking vrouwen in paren werd gedragen om hun overjurken (hangerocs) te sluiten. Maar natuurlijk zit er meer achter dan dat.
Het ontstaan van schildpadbroches
De schildpadbroches waren een nieuw type broche die ontstonden net voor het begin van de Vikingtijd. Deze ovale fibula's werden in paren gedragen op de bovenborst.
Al in de ijzertijd werden Fibula's als vast kenmerk gedragen door Germaanse vrouwen. In graven uit deze periode worden meestal twee identieke fibula's gevonden, één aan elke kant van de kraag. Dergelijke fibula's hielden de bovenkanten van de ‘peplosachtige’ jurk bijeen. Soms werd een extra fibula lager op de borst gedragen, waarschijnlijk voor een apart kledingstuk. Onder de ‘peplos’ droegen vrouwen een lange ondertuniek.
Fibula's uit de IJzertijd varieerden sterk in vorm en stijl, en archeologen hebben deze onderverdeeld in verschillende categorieën, waaronder de 'boogfibula'. Deze had een gebogen vorm en was ontworpen om losse kleding op zijn plaats te houden. Tijdens de Migratieperiode raakte de boogfibula minder gebruikelijk en werd deze vervangen door de 'schijffibula'.
Met de introductie van de schildpadbroche in de Vikingtijd veranderde de typische positie van fibula's. In tegenstelling tot de eerdere Germaanse fibula's, die op de schouders werden gedragen, werden de schildpadbroches op de bovenborst gedragen. Dit duidt op een andere stijl van kleding, waarbij lange banden over de schouders liepen en op de rug werden vastgezet. Fragmenten van dergelijke banden zijn vaak gevonden, nog vast aan de pinnen van de fibula's. Dit kledingstuk staat bekend als de hangerok.
De nieuwe positie van deze fibula's lijkt op die van secundaire fibula's in oudere graven, zoals in Juellinge, Denemarken. Het is mogelijk dat de hangerok een voortzetting is van eerdere kledingstijlen, die wellicht niet veel verschilden van Romeinse Chiton of Griekse peplos.
Statussymbool
Er is nog veel onduidelijk over de relatie tussen schildpadbroches en sociale status, maar er bestaan verschillende theorieën die zijn gebaseerd op archeologische vondsten en hun context. Schildpadbroches zijn relatief vaak aangetroffen, vooral in graven. Door te kijken naar de andere voorwerpen die in deze graven zijn gevonden, is er mogelijk een verband met status te leggen.
Door de grote hoeveelheid gevonden schildpadbroches is het aannemelijk dat deze sieraden op zichzelf geen hoge status aanduiden. Toch zijn er ook graven van vrouwen aangetroffen waarin geen schildpadbroches lagen. Deze graven bevatten weinig tot geen rijkdommen, wat suggereert dat het ging om vrouwen met een lage status, zoals slavinnen en mensen uit de laagste klassen van de Vikingmaatschappij.
In een klein deel van de graven zijn schildpadbroches aangetroffen samen met een derde broche. Deze graven bevatten over het algemeen meer rijkdommen dan gemiddeld die aan de overledenen werden meegegeven. Daarom vermoedt men dat vrouwen die zowel een paar schildpadbroches als een losse, enkele broche droegen, juist tot de hogere lagen van de samenleving behoorden.
In het grootste deel van de graven zijn één of twee schildpadbroches aangetroffen, maar geen derde, enkele broche. Deze graven zouden dus kunnen toebehoren aan de middenklasse. Denk hierbij aan de gemiddelde Viking huisvrouw met rechtspersoonlijkheid, die bij afwezigheid van haar man het huishouden draaiende hield.
Het is aannemelijk dat de meeste Viking vrouwen schildpadbroches droegen en dat deze dus niet noodzakelijk een statussymbool waren. De status lag eerder besloten in de andere sieraden die de vrouwen droegen, al dan niet bevestigd aan of gecombineerd met de broches. Ook de kwaliteit en afwerking van de schildpadbroches speelden een rol in de sociale positie van de draagster. Hier zullen we later verder op ingaan.
Er bestaat ook een theorie dat schildpadbroches werden gedragen door getrouwde vrouwen, maar niet door kinderen of jonge, ongehuwde vrouwen. Er is een verband gesignaleerd tussen de lengte van de graven en de aanwezigheid van schildpadbroches. In kortere graven zijn ze meestal niet te vinden, terwijl ze in langere graven juist wel vaak voorkomen. Vermoedelijk werd de lengte van het graf afgestemd op de lengte van de overledene. Kortere graven zouden dus bedoeld zijn voor kinderen en jonge vrouwen. Door het ontbreken van schildpadbroches in deze kortere graven kan men concluderen dat deze sieraden niet gangbaar waren voor kinderen en jonge, ongehuwde vrouwen.
Productie
Misschien is het je opgevallen dat er maar weinig verschillende ontwerpen van schildpadbroches als reproducties op de markt zijn. Dat komt doordat er in de archeologische vondsten ook niet veel variatie is aangetroffen, terwijl er in 1985 al ongeveer 3.500 exemplaren van deze broches bekend waren.
Dat geringe aantal verschillende ontwerpen heeft te maken met de manier waarop ze werden vervaardigd: het was een vorm van massaproductie. In plaats van elke broche met de hand te smeden en te graveren, goot men ze in mallen. Een sieradenmaker ontwierp een beperkt aantal modellen, maakte daar mallen van en produceerde zo grote aantallen, die vervolgens zelfs buiten zijn eigen regio werden verhandeld.
In de belangrijkste handelsposten, zoals Birka, Ribe en Hedeby, werden de meeste schildpadbroches vervaardigd. Daar zijn restanten van smederijen gevonden, inclusief de mallen die daarbij werden gebruikt. Wat vooral opvalt aan de vondst van deze mallen, is dat iedere smid of stad zijn eigen stijl en ontwerpen had. Het was dus niet gebruikelijk dat een smid uit Birka een ontwerp van een smid uit Hedeby overnam, ook al had dat vrij eenvoudig gekund.
In theorie was het namelijk niet moeilijk om een mal te maken van een bestaande broche en deze vervolgens te reproduceren. Toch gebeurde dit in de grootste productiecentra niet. De uitzondering hierop zijn de schildpadbroches van het Berdal-type. Deze broches worden gezien als een transitioneel ontwerp tussen de Vendeltijd en de Vikingtijd. Omdat deze ouder zijn, werd er in die periode door de smeden mogelijk minder nadruk gelegd op de artistieke waarde van de ontwerpen.
Waarschijnlijk werden buiten de grote handelsposten wel reproducties van schildpadbroches vervaardigd. Er zijn broches gevonden met hetzelfde ontwerp, maar van mindere kwaliteit en met minder scherp uitgewerkte details. Voor vrouwen die niet in de buurt van een handelspost woonden, was dit een eenvoudigere en goedkopere manier om toch aan hun schildpadbroches te komen. Deze eenvoudigere varianten zijn dan ook niet in rijkere graven teruggevonden.
Broches van lagere kwaliteit behoorden waarschijnlijk toe aan vrouwen uit de lagere sociale klassen. Daarnaast vertonen deze exemplaren vaker sporen van slijtage en reparaties. Het was namelijk voordeliger om ze te (laten) herstellen en door te geven van moeder op dochter dan om steeds nieuwe broches aan te schaffen.
Verschillende soorten schildpadbroches
Hoewel er niet veel verschillende ontwerpen tegelijkertijd werden vervaardigd, laten archeologische vondsten wel zien dat er in verschillende perioden en regio’s veranderingen optraden in de stijl van de ontwerpen. De mode in de Vikingtijd wisselde niet zo vaak als in onze moderne tijd, maar er vonden van tijd tot tijd zeker vernieuwingen plaats.
Om een goed beeld te krijgen van de veranderingen in schildpadbroches, zijn ze onderverdeeld in verschillende typen. Het bekendste classificatiesysteem hiervoor is dat van Petersen uit 1928. Sommige typen komen vaker voor dan andere, waardoor we over die varianten meer context hebben. De twee meest gevonden typen zijn de P37, met het zogenoemde “Gripping Beast”-motief, en de P51, ook wel de late Oseberg-stijl genoemd.
In Birka zijn de meeste gevonden broches van het type P37. In Noorwegen is drie op de vijf vondsten in deze stijl en in de oostelijke Viking gebieden ongeveer de helft. Dit type dateert uit de 9e eeuw.
Hoewel in Birka de meeste vondsten P37-broches zijn, en er ook veel mallen van dit type zijn aangetroffen, is er nog een ander type waarvan de mallen eveneens voornamelijk in Birka zijn gevonden: het P27A-type, ook wel het “Lattice-type” genoemd. Dit type wordt gezien als de voorloper van P37 en door sommige archeologen, net als het Berdal-type, aangemerkt als een transitioneel ontwerp.
Het P51-type is het meest gevonden type schildpadbroche. De vondsten van dit type dateren uit de 10e eeuw. Deze twee populaire types, P37 en P51, komen dus uit verschillende perioden van de Vikingtijd.
Het eerder genoemde Berdal-type, dat de overgang van de Vendeltijd naar de Vikingtijd markeert, wordt vooral in verband gebracht met Ribe. Daar is het grootste aantal mallen van dit type gevonden, zoveel zelfs dat archeologen een chronologisch verloop van de ontwerpen hebben kunnen vastleggen. Buiten Ribe zijn van dit type ook mallen gevonden in Hedeby en Kaupang.
Gotland 'schildbroches'
Een opvallend gegeven is dat er één regio in de Vikinggebieden is waar de ovale schildpadbroches serieuze concurrentie hadden: Gotland.
In Gotland is namelijk een type broche gevonden dat uitsluitend daar voorkomt. Deze broches werden, net als de schildpadbroches, vaak in paren gedragen en op dezelfde plaats op het lichaam gespeld. Het is dus aannemelijk dat zij dezelfde functie vervulden als de schildpadbroches. Deze broches worden “Animal Head”-broches genoemd. Door hun driehoekige vorm lijken ze op een gestileerde dierenkop.
In sommige graven zijn deze Animal Head-broches niet in paren maar in sets van drie aangetroffen, wat suggereert dat er ook eentje op de hals van de onderjurk werd gedragen. Daarnaast kent Gotland nog een ander type broche dat alleen daar voorkomt: de zogenaamde doosbroche (box brooch). Vermoedelijk werd deze doosbroche op de hals van de onderjurk gedragen als alternatief voor een derde Animal Head-broche.
Functie
De schildpadbroche diende in essentie om de overjurk te sluiten, maar werd daarnaast ook gebruikt om andere sieraden en belangrijke alledaagse voorwerpen aan te hangen. Tussen de twee broches werden vaak metalen kettingen of snoeren met kralen gedragen.
Bovendien werden ook voorwerpen zoals nagel- en oorreinigers, kammen, naaigerei en zelfs een klein mesje aan een ketting aan de schildpadbroches bevestigd. Zo hadden de Vikingvrouwen deze voorwerpen altijd bij de hand.
Er is weinig concrete informatie over de relatie tussen deze accessoires en sociale status, maar het lijkt aannemelijk dat er wel een verband bestaat. De hoeveelheid en de materialen van de kettingen en andere accessoires hingen vermoedelijk af van de status van de draagster. Hoe meer kettingen en hoe luxer de materialen, hoe hoger haar status zal zijn geweest. We zien dit patroon sowieso terug in de hoeveelheid en kwaliteit van de sieraden die een vrouw droeg, dus het ligt voor de hand dat dit ook gold voor de voorwerpen die aan de schildpadbroches werden bevestigd.
Vikingen en schoonheid
Vikingvrouwen hechten veel waarde aan versierde oorlepels en nagelreinigingssetjes, terwijl mannen trots waren op hun sierlijke kammen. Christelijke bronnen spraken met verbazing over de hygiëne van Vikingen, die zichzelf regelmatig wasten en schoon hielden. Dit had een religieuze basis: in het paganisme wordt men in tegenstelling tot het Christendom niet door god achtervolgd. Men richtte zich op bewuste momenten tot de goden. Voor rituele communicatie met de goden was een reiniging en schoonheid vereist, inclusief een verzorgd uiterlijk. In de religie stond schoonheid symbool voor kosmische orde, terwijl vuil chaos representeerde. Deze tegenstelling werd ook weerspiegeld in de mythe van Ragnarök, de totale chaos. Tijdens Ragnarök arriveert het schip Naglfar, gemaakt van de nagels van overledenen. Lange, vuile nagels werden gezien als bijdragen aan deze dreigende chaos. In IJsland was het zelfs verboden om naar een heiligdom te kijken voordat je jezelf ritueel had gewassen.
Vendelperiode
https://www.celticwebmerchant.com/nl/vendel-fibula.html
Petersen typering
800 n.Chr.
P25-26
https://www.celticwebmerchant.com/nl/dorestad-schildbroche.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/schildbroche-british-museum.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/schildbroche-oseberg-brons-prijs-per-stuk.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/schildbroche-british-museum-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/dorestad-schildbroche-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/schildbroche-oseberg-verzilverd-prijs-per-stuk.html
850 n.Chr.
p27-28
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-schildbroche-zonnekruizen.html
900 n.Chr.
P37
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-schildbroche-jellingestijl-verzilverd-prijs.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-schildbroche-jellingestijl-brons-prijs-per.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-schildbroche-finland-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/jellinge-schildbroche.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-schildbroche-finland.html
950 n.Chr.
P52/55
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-schildpadbroche-birka-graf-860.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-schildpadbroche-birka-graf-860-verzilverd.html
P51
https://www.celticwebmerchant.com/nl/schildbroche-dublin.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/schildbroche-dublin-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/9de-eeuwse-schildbroche-borrestijl-brons.html
Gotlandstijl schildpadbroches
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-drum-broche-groot.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/gotland-drumbroche-brons.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/dierenkop-schildbroche-gotland-brons.html