Blog & lookbook - Pagan symboliek: Het zonnekruis

Het zonnekruis is mogelijk een van de oudste religieuze tekens ter wereld. Dit symbool is terug te vinden in culturen verspreid over Azië, Europa en Noord-Amerika. In deze blog duiken we in de oorsprong en betekenis van het zonnekruis.

In de 19e eeuw werd mythologie vaak geïnterpreteerd door de lens van "zonnesymboliek". Denkers zoals Max Müller en zijn volgelingen, die zich bezighielden met Indo-Europese studies, zagen symbolen zoals de swastika, triskelion en het zonnekruis vooral als uitingen van zonaanbidding. Sinds de late 20e eeuw hanteren wetenschappers echter een voorzichtiger en meer genuanceerde benadering, zoals geïllustreerd in The Quest for Myth (1951) van Richard Chase, waarin mythologische symbolen in bredere culturele contexten worden geplaatst.

Trigger warning: Symbolen zoals het zonnekruis en de swastika zijn in de 20e eeuw misbruikt door de nazi’s en later door neo-nazi’s. Deze blog richt zich uitsluitend op de historische en culturele achtergrond van het zonnekruis en neemt nadrukkelijk afstand van ideologieën die verband houden met het nationaalsocialisme.

Door dit symbool in de juiste context te plaatsen, hopen we zijn rijke en gevarieerde geschiedenis te belichten.

Oorsprong

De exacte oorsprong van het zonnekruis blijft onduidelijk, maar het symbool lijkt een vergelijkbare herkomst te hebben als de levensboom en de swastika. Deze drie tekens komen voor in verschillende culturen, van de neolithische boeren in Europa tot de stammen van Noord-Amerika en Azië.

Het gebruik van het zonnekruis door inheemse stammen in Noord-Amerika kan wijzen op een traditie die meer dan 12.000 jaar teruggaat, tot de IJstijd, toen de voorouders van de indianen via de Beringstraat van Azië naar Amerika migreerden. Sommige onderzoekers vermoeden dat het zonnekruis, net als de levensboom, zijn oorsprong mogelijk heeft op de Siberische steppen. Dit blijft echter speculatie.

Neolithische boeren in Europa, die rond 8000 v.Chr. leefden, gebruikten het zonnekruis in hun kunst en religie. Ze verwerkten het symbool in stenen monumenten, vermoedelijk om de zonnewendes te eren. Voor deze vroege boeren waren de seizoenen en de invloed van de zon cruciaal voor hun bestaan. De beweging van de zon en de equinoxen speelden dan ook een centrale rol in hun natuurreligie. Toch is het aannemelijk dat zij het zonnekruis niet als eersten gebruikten.

Bij de Proto-Indo-Europeese, nomadische herders van de Pontische steppen, komt het zonnekruis regelmatig voor. Ze gebruikten het in rotsgraveringen en bronzen kunstvoorwerpen, verspreid over Europa en Azië. Ook in hun religie speelde de zon een centrale rol, als symbool van de kosmische orde.

In de mythologie van Indo-Europese volkeren wordt de zon vaak afgebeeld als een stralend wiel, voortgetrokken door een paard in een strijdwagen. Een alternatieve voorstelling is die van een zonneschip, zoals ook bekend uit het oude Egypte. Beide beelden benadrukken de reis van de zon door de hemel, een motief dat in veel culturen een diepere betekenis heeft.

Indo-Europese zonne vereringen

In de Indo-Europese religie stond de kosmische orde centraal. De zon speelde hierin een essentiële rol, omdat zij de seizoenen regelt en de overgang markeert tussen dag en nacht, leven en dood. Hierdoor werd de zon een symbool van orde, vruchtbaarheid en het leven.

Duisternis daarentegen stond voor chaos en dood. Het licht, met de zon als belangrijkste bron, werd gezien als de belichaming van kosmische harmonie en vitaliteit.

Verschillende Proto-Indo-Europese godheden werden geassocieerd met de zon en andere hemellichamen:

*Seh₂ul (Oudnoors Sól): de god of godin van de zon, die het leven brengt en de orde handhaaft.
*Meh₁not (Oudnoors Máni): de god van de maan, verbonden met de cycli van tijd en het ritme van de natuur.
*H₂éwsōs (West-Germaans Eostre): de godin van de dageraad, die het licht van de ochtend brengt en het begin van een nieuwe dag symboliseert.

Deze godheden weerspiegelden het belang van de hemellichamen in de mythische en spirituele wereld van de Indo-Europeanen. Hun bewegingen werden gezien als uitingen van een universele, cyclische orde die alle leven beïnvloedde.

Betekenis van het Zonnekruis

Het zonnekruis is een krachtig symbool dat in verschillende vormen voorkomt in prehistorische kunst en mythologie. Van de rotstekeningen in Alta, Noord-Noorwegen (4200-500 v.Chr.) tot de Bronstijd kunst op Bornholm (1100-500 v.Chr.), weerspiegelt het zonnekruis de betekenis van de zon in het dagelijkse en spirituele leven van onze voorouders.

Op de rotsgraveringen van Alta wordt de zon vaak afgebeeld met stralende zonnestralen. Daarnaast zijn er cup marks te zien, kleine cirkelvormige inkervingen die mogelijk de maanden of de maancycli rond de zonnewende vertegenwoordigen. In sommige gravures wordt de zon ondersteund door een driepootachtige constructie, wat een praktische of symbolische functie kan hebben gehad.

In de rotskunst van Bornholm worden vijf zonnekruizen afgebeeld. Deze kruizen symboliseren waarschijnlijk de dagelijkse reis van de zon langs de hemel. Het kruis kan worden vergeleken met de indeling van een klok, waarbij 12 en 6 de hoogste en laagste standen van de zon markeren.

Afbeeldingen zoals de beroemde zonnewagen van Trundholm Mose (1500-1300 v.Chr.) en gravures op scheermessen uit Neder Hvolris (900-700 v.Chr.) vertellen een verhaal over de reis van de zon. Overdag beweegt de zon langs de hemel, terwijl zij 's nachts door de duisternis van de onderwereld reist. Deze cyclische beweging symboliseert de eeuwige wisselwerking tussen licht en duisternis, leven en dood.

In de late Bronstijd kreeg het zonnekruis mogelijk een nieuwe betekenis. Het werd toen niet alleen geassocieerd met de reis van de zon, maar ook met de wielen die de zon door de hemel zouden voorttrekken. De Trundholm zonnewagen, gevonden in Seeland, Denemarken, heeft zes wielen met elk vier spaken, die sterk lijken op een zonnekruis. Hoewel het wiel als uitvinding later kwam dan het zonnekruis zelf, versterkte dit ontwerp de connectie tussen de zon en haar voortbeweging.

De zonnewagen van Trundholm Mose is uniek in zijn gedetailleerdheid, maar niet in zijn concept. In een grafheuvel in Jægersborg Hegn, Noord-Seeland, zijn fragmenten van een vergelijkbare zonnewagen gevonden, wat erop wijst dat deze zonnewagen niet uniek was.

Zonnekruis in de bronstijd

Tijdens de Bronstijd was het zonnekruis een veelvoorkomend symbool in de religieuze en artistieke uitingen van Europa. Het werd afgebeeld in kunstwerken en cultuurvoorwerpen en speelde een centrale rol in het spirituele leven van de mens.

Een bijzonder voorbeeld van het zonnekruis is een "miniatuurstandaard" met een amberkleurige inleg, die bij doorvallend licht een kruisvorm toont. Dit object, daterend uit de Noordse Bronstijd, bevindt zich in het Nationaal Museum van Denemarken in Kopenhagen. Het ontwerp van het zonnekruis als vierspaaks wagenwiel komt in dezelfde periode voor in Scandinavië, Centraal-Europa en zelfs Griekenland. Dit brede geografische gebruik wordt ondersteund door het Lineair B-ideogram dat eveneens een zonnekruis voorstelt.

Ook in Groot-Brittannië en Ierland was het zonnekruis prominent aanwezig, vooral bij de Klokbekercultuur. Een opmerkelijke vondst is een zonneschijf met een zonnekruis uit ca. 2400 v.Chr., opgegraven in Monkton Farleigh, Wiltshire. Deze schijf, een van de zes soortgelijke exemplaren die in het Verenigd Koninkrijk zijn teruggevonden, werd gebruikt rond de tijd dat de sarsenstenen aan het monument van Stonehenge werden toegevoegd.

De schijf werd ontdekt in een grafheuvel, samen met een aardewerken beker, vuurstenen pijlpunten en de resten van een volwassen man. Monkton Farleigh ligt iets meer dan 20 mijl van Stonehenge, wat een mogelijke connectie tussen het zonnekruis en de monumentale bouwwerken van die tijd suggereert.

In Zweden, bij Tanum, zijn rotsgravures gevonden uit de Scandinavische Bronstijd (1800-500 v.Chr.). Deze gravures tonen dansende mannen met bronzen bijlen, waarbij hun torso’s de vorm hebben van een zonnekruis. Dit benadrukt de religieuze en rituele betekenis van het symbool in deze periode.

Zonnekruis of zonneschijf

Zonneschijven, vaak voorzien van zonnekruizen, zijn artefacten die symbool staan voor de zon, de hemel of mogelijk zelfs de kosmos. Deze bijzondere objecten werden regelmatig in het veen geworpen als offergaven aan de goden.

Veel zonneschijven werden in paren teruggevonden en bevatten vaak twee kleine gaatjes waarmee ze aan kleding konden worden bevestigd. Ze waren deels gemaakt van goud, een materiaal dat de zon symboliseerde door zijn glanzende, zonnige kleur. Het gebruik van goud benadrukt de heilige en verheven status van deze objecten.

Er zijn veel verschillende zonneschijven teruggevonden, met enkele opvallende voorbeelden:

De Hemelschijf van Nebra: Deze beroemde schijf, daterend uit ca. 1800-1600 v.Chr., werd gebruikt door de Unetice-cultuur. Het is ingelegd met gouden symbolen die hemellichamen zoals de zon, maan en sterren afbeelden. De schijf biedt inzicht in de astronomische kennis en spirituele overtuigingen van deze tijd.
Verspreiding op de Britse Eilanden: Zonneschijven zijn op verschillende locaties gevonden, waaronder:

Wales: 1 exemplaar
Schotland: 6 exemplaren
Ierland: 21 exemplaren
Engeland: 5 exemplaren

Daarnaast zijn soortgelijke schijven ontdekt in Bretagne en op het eiland Man, wat wijst op een bredere verspreiding van deze symboliek binnen West-Europa.

De vondsten in veengebieden suggereren dat zonneschijven werden geofferd aan de goden. Dit kan duiden op een diepe spirituele connectie tussen de mensen en de zon, die als levensbron en symbool van kosmische orde werd vereerd.

Het wiel van Taranis

De Keltische dondergod Taranis vertoont sterke overeenkomsten met de Oudnoorse god Thor en de Proto-Indo-Europese god *Perkʷūnos. Net als zijn mythologische tegenhangers wordt Taranis geassocieerd met donder en bliksem, maar ook met een opvallend symbool: het wiel.

Het wagenwiel, vaak met zes of acht spaken, speelde een centrale rol in de iconografie van Taranis. Romeinse schrijvers, zoals de dichter Lucanus, identificeerden hem zelfs als de "wielgod." Op Keltische munten wordt het wiel regelmatig afgebeeld, en op de beroemde Gundestrup-ketel is een paneel te zien met een half wiel waarin acht spaken zichtbaar zijn.

Vanaf de Midden-Bronstijd werden wielen ook als religieuze objecten gebruikt. Deze symbolische wielen dienden als votiefoffers en speelden een rol in rituele praktijken. Ze werden geplaatst op heilige locaties zoals de heiligdommen van Alesia, gegooid in rivieren zoals de Seine, begraven in graven of gedragen als amuletten.

De wielen symboliseerden mogelijk de beweging van de hemellichamen, de cyclus van de seizoenen of de kosmische orde, thema’s die nauw verbonden waren met de goddelijke kracht van Taranis.

Verschillende soorten zonnekruizen

Binnen het Europees paganisme is er een rijke diversiteit aan zonnekruizen te vinden, variërend van oude symbolen tot moderne interpretaties. Een van de bekendste zonnekruizen uit de Slavische traditie is de achtbenige Kolovrat. Hoewel de exacte oorsprong van dit symbool onduidelijk is en het onzeker blijft of het oorspronkelijk als zonnekruis werd gebruikt, wordt het vaak geassocieerd met de cyclische reis van de zon.

Neo-paganistische zonnekruizen kunnen worden gezien als voortzettingen van traditionele ontwerpen die al voor de Bronstijd werden gebruikt. Dit wijst op een continuïteit in het gebruik van zonne-symboliek, hoewel moderne varianten vaak nieuwe interpretaties en betekenissen bevatten.

Naast zonnekruizen zijn er andere motieven die mogelijk de reis van de zon uitbeelden:

Spiraalpatronen: Deze komen al sinds het Neolithicum voor en kunnen worden geïnterpreteerd als een verwijzing naar de cyclus van de zon of kosmische energie.
Triquetras: Hoewel dit symbool vaak wordt geassocieerd met zonnesymboliek, berust deze interpretatie grotendeels op speculaties uit de 19e eeuw. Bewijs voor de oorspronkelijke betekenis van de triquetra is beperkt.

De swastika is een ander oud symbool dat mogelijk net zo oud is als de levensboom en het zonnekruis. Dit teken maakte, samen met de Siberische stammen, mogelijk de oversteek naar Amerika tijdens de IJstijd.

Hoewel de swastika in Europa sterk verbonden is met het Nazi-regime en daardoor een negatieve connotatie heeft gekregen, blijft het in andere delen van de wereld een heilig symbool. In de Bronstijd was de swastika bijzonder populair en werd deze vaak gebruikt in kunst, zoals Romeinse en Germaanse mozaïeken. Deze mozaïeken tonen de esthetische en spirituele waarde die het teken ooit had, los van de latere politieke lading.

Zonnekruis in het Christendom

Het zonnekruis is ook in het christendom opgenomen, waarbij het zich ontwikkelde tot het ringvormige kruis of kruis met nimbus. Dit symbool, dat vele varianten kent, stamt uit de vroege geschiedenis van het christendom en heeft zijn oorsprong in zowel religieuze als culturele tradities.

Het ringvormige kruis verschijnt in verschillende vormen binnen de christelijke kunst en architectuur, waaronder:

De kruisvormige halo, geplaatst achter het hoofd van Jezus in afbeeldingen.
Het Keltische kruis, prominent aanwezig op hoge stenen kruisen in Ierland en Groot-Brittannië.
Het Koptische kruis, een belangrijk symbool binnen de Egyptische christelijke traditie.
Ringvormige kruisen uit West-Frankrijk en Galicië, vaak te zien in oude kerken en monumenten.

De nimbus, geïnspireerd door de Romeinse overwinningskrans, werd al vroeg aan christelijke kruisen toegevoegd. Dit aureool werd tegen het einde van de 4e eeuw een onderscheidend element, met het Chi Rho-motief in een cirkel als een veelgebruikt symbool.

De kruisvormige halo, specifiek ontworpen voor afbeeldingen van de Heilige Drie-eenheid en in het bijzonder van Jezus, benadrukte zijn rol als de belichaming van de zon en het leven.

Vroege representaties van het ringvormige kruis zijn onder andere:

Het Mausoleum van Galla Placidia (5e eeuw): Hier is het kruis te zien als een symbool van goddelijke triomf.
De Crux Gemmata in de Basiliek van Sant'Apollinare in Classe (6e eeuw): Dit kruis, versierd met edelstenen, onderstreept de glorie van het christendom en de heiligheid van het kruis.

Conclusie

Het zonnekruis is niet van Proto-Indo-Europese origine, maar is net als de swastika en de levensboom een veel ouder symbool. De interpretatie van het zonnekruis is door de eeuwen regelmatig veranderd en aangepast aan de behoeften van de heersende religie. Tot vandaag de dag speelt het zonnekruis een belangrijke rol in zowel het Europees paganisme als bij het Christendom.

Laat het zonnekruis tot je spreken als een tijdloos symbool van verbinding met onze voorouders en de kosmische orde, belichaamd door de onoverwinnelijke kracht van de zon. Ontdek in ons assortiment een verscheidenheid aan unieke voorwerpen met zonnekruis-motieven, elk doordrenkt met betekenis en geschiedenis:

https://www.celticwebmerchant.com/nl/paganistische-drinkhoorn-met-messingen-beslag.html

https://www.celticwebmerchant.com/nl/paganistische-drinkhoorn.html

https://www.celticwebmerchant.com/nl/hanger-kolovrat.html

https://www.celticwebmerchant.com/nl/birka-amulet-graf-943-verzilverd.html

https://www.celticwebmerchant.com/nl/birka-amulet-graf-943.html

https://www.celticwebmerchant.com/nl/birka-vikingring-borrestijl-verzilverd.html

https://www.celticwebmerchant.com/nl/terslev-amulet-haithabu-verzilverd.html

https://www.celticwebmerchant.com/nl/vikinghanger-mammenstijl.html

https://www.celticwebmerchant.com/nl/bronzen-mammen-vikingsieraad.html

https://www.celticwebmerchant.com/nl/10de-eeuwse-vikingbroche.html

https://www.celticwebmerchant.com/nl/terslev-amulet-haithabu-messing.html

https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltisch-zonneamulet-brons.html