Blog & lookbook - Introductie: Romeinse religies

Om de Romeinen te kunnen begrijpen is het noodzakelijk om hun religie te snappen. In deze blog vertellen we over de oorspronkelijke Romeinse religie en hoe deze zich ontwikkelde totdat deze werd vervangen voor het christendom.

De kosmische orde

De Romeinse religie heeft een Indo-Europese grondslag. Hiermee is hij vergelijkbaar met de religie van andere volkeren zoals de Germanen, Kelten, Grieken en zelfs de Perzen (voor de introductie van het Zoroastrisme). De Romeinse religie was een dharmatische religie die net als de samenleving ingericht was op een eedgebonden cultuur van wederkerigheid. Ook de Romeinse rechtspraak en regering waren hoofdzakelijk ingericht om deze kosmische orde te handhaven.

De Romeinen beschouwden zichzelf als zeer religieus en zagen hun succes als wereldmacht als een resultaat van hun toewijding (pietas) aan de goden. Hun polytheïstische religie vereerde een hiërarchie van vele goden.

Ze benaderden hun goden met als uitgangspunt do ut des, ik geef opdat jij ook geeft, zodat de sterfelijke Romeinen met de eeuwige goden de kosmische orde konden waarborgen. De religie was dan ook praktisch en contractueel. De religie was gebaseerd op de juiste uitvoering van gebed, ritueel en offer, niet van geloof of dogma, hoewel de Latijnse literatuur ruimte bood voor speculatie over de aard van het goddelijke. Zelfs de meest sceptische Romeinen, zoals Cicero, zagen religie als een bron van sociale orde.

Voor gewone Romeinen was religie een vast onderdeel van het dagelijks leven. Bijna elke woning had een huisaltaar waar gebeden en offers werden gebracht aan de huisgoden. Ook waren er buurttempels en heilige plaatsen in de stad. De Romeinse kalender was ingericht rond religieuze observaties en ook vrouwen, slaven en kinderen namen deel. Sommige openbare rituelen werden alleen door vrouwen uitgevoerd, en de heilige haard van Rome werd bewaakt door vrouwen, de beroemde Vestaalse Maagden.

Invloed van andere culturen

De Romeinse religie was zijwaarts beïnvloed door de Etruskische en Griekse religies. Alledrie delen ze hun Indo-Europese culturele afkomst en de uitwisseling tussen deze religies werd daarom als logisch gezien. De Romeinen zochten naar overeenkomsten tussen hun goden en die van de Grieken, en pasten Griekse mythen en iconografie aan voor de Latijnse literatuur en Romeinse kunst, net als de Etrusken dat hadden gedaan. De Etruskische religie had ook veel invloed, vooral op het gebruik van waarzeggers, auguren genoemd, om de wil van de goden vast te stellen.

Romeinse goden

Het Romeinse pantheon kende veel goden waarvan sommige kunnen worden teruggebracht naar hun Proto-Indo-Europese oorsprong. De belangrijkste goden waren de twaalf olympische goden, afstammelingen van de god Saturnus (Grieks: Kronos). Daarnaast werden nog tientallen andere goden, halfgoden en krachten vereerd.

Jupiter, equivalent aan de Griekse Zeus – De oppergod van de Romeinen, doorontwikkeling van de Indo-Europese god *Dyḗus ph₂tḗr .

Juno, equivalent aan de Griekse Hera – De vrouw van Jupiter en godin van het huwelijk.

Neptunus, equivalent aan de Griekse Poseidon – God van de zee, aardbevingen en paarden.

Ceres, equivalent aan de Griekse Demeter - Godin van oogst, vruchtbaarheid, landbouw en de seizoenen.

Apollo, equivalent aan de Griekse Apollo – God van de zon, muziek, poëzie, voorspellingen en genezing.

Diana, equivalent aan de Griekse Artemis – Godin van de jacht, het wild en de maan.

Mars, equivalent aan de Griekse Ares– God van de oorlog en van de strijd, landbouw en vruchtbaarheid.

Minerva, equivalent aan de Griekse Pallas Athena – Godin van de wijsheid, kunst, strategie en oorlog.

Hephaestus, equivalent aan de Griekse Hephaistos - God van de smeedkunst en het ambacht.

Venus, equivalent aan de Griekse Aphrodite – Godin van de liefde, schoonheid en vruchtbaarheid.

Mercurius, equivalent aan de Griekse Hermes – God van de handel, reizigers en berichten.

Afhankelijk van de lijst waren ook Vesta of Bacchus lid van de Olympische goden

Vesta, equivalent aan de Griekse Hestia - Godin van het huis, het gezin en het haardvuur.

Bacchus, equivalent aan de Griekse Dionysos - God van de wijn en het feest.

Een andere zeer belangrijke god was Pluto (Grieks: Hades), de god van de onderwereld en de dood. Hij leefde niet op Olympus, maar in de Onderwereld, en was daarom geen lid van de Olympische goden.

Na de val van de Republiek ondersteunde de staatsreligie de keizers. Augustus rechtvaardigde het eenmansbewind met een programma van religieuze hervormingen en vernieuwde verering van de keizer. Hierdoor nam de keizer de rol van de pontifex maximus over en werd steeds verder vergoddelijkt. De keizerlijke cultus werd een belangrijk middel om culturele identiteit en loyaliteit in het rijk te bevorderen.

Buitenlandse goden en mysteriecultussen

Rome integreerde de goden en culten van andere volkeren, in plaats van ze te vernietigen, omdat ze geloofden dat het behoud van tradities sociale stabiliteit bevorderde. In de loop van het rijk kwamen vele buitenlandse goden naar Rome, zoals Epona, Cybele, Isis en Mithras. De verering van deze goden werden soms mysteriegodsdiensten.

Deze mysteriegodsdiensten waren geheimzinnige cultussen die initiaten diepere kennis en kracht gaven, vaak met dans, muziek en bedwelmende stoffen. De Mithrascultus, populair onder soldaten, was gebaseerd op de Perzische god Mithras.

Veel Romeinse goden hadden zowel publieke als geheime rituelen, zoals de cultus van Magna Mater, waarbij haar priesters, de Galli, rituele geslachtsverandering ondergingen. De cultus van Ceres en Libera was verbonden met Griekse mysteriën, en de cultus van Isis werd steeds populairder. In Pompeii werden schilderingen van Bacchische mysteries ontdekt, rituelen die door de autoriteiten gereguleerd werden na een staatsgreep.

Geloften & offeren

Gebeden en geloften waren een essentieel onderdeel van de religie. Offergaven waren bedoeld om de goden gunstig te stemmen, en een offer zonder gebed werd als nutteloos beschouwd. Bij openbare rituelen was het de taak van een priester om gebeden luid en duidelijk uit te spreken, en elke vergissing kon ertoe leiden dat het ritueel herhaald moest worden. Ook privégebeden werden vaak voorgeschreven volgens vaste formules.

Een van de krachtigste offers in Rome was het dierenoffer, vooral van vee zoals runderen, schapen of varkens. Deze dieren werden als de beste van hun soort geselecteerd, en het offer moest snel en kalm verlopen om de harmonie tussen de aardse en goddelijke werelden te behouden. Offers voor de hemelse goden, zoals Jupiter, werden met witte dieren uitgevoerd, terwijl goden met een sterkere band met de aarde vruchtbare dieren kregen. Er werd na het offer vaak een banket gehouden, waarbij het vlees werd gedeeld en de goden hun deel ontvingen via de ingewanden (exteriores).

Hoewel mensenoffers later verboden waren in Rome, werden in tijden van crisis daarvan afgeleide rituelen uitgevoerd. Na de nederlaag bij Cannae (216 v.Chr.) werden bijvoorbeeld enkele mensen begraven als onderdeel van een offer. Gladiatorgevechten, die in de Romeinse tijd populair waren, werden oorspronkelijk gehouden als een soort bloedoffer voor de geesten van de doden of Saturnus.

Superstitio, of overmatige religieuze devotie, werd vaak gezien als problematisch, vooral wanneer het gepaard ging met magie of astrologen. Hoewel magie en astrologie officieel verboden waren, bleven ze bestaan, vooral onder de lagere klassen. Er werden tal van magische rituelen uitgevoerd, zoals het gebruik van inscripties en poppetjes voor wraak of het verkrijgen van gunsten van de goden.

Publieke priesterschappen en religieuze wetten

De religieuze en de aristocratische klassen waren vrijwel gelijk aan elkaar. Zo was de koning of keizer ook opperrechter en hogepriester. Hierdoor kenden de Romeinen geen scheiding tussen kerk en staat. Priesters waren getrouwd, hadden gezinnen en voerden actieve politieke levens. De auguren voorspelden de wil van de goden en overzagen de grensmarkeringen als een reflectie van de universele orde, wat het expansiebeleid van Rome ondersteunde.

In Rome was er geen aparte priesterkaste. De hoogste autoriteit binnen een gemeenschap leidde de rituelen en benoemde assistenten. In huishoudelijke culten fungeerde de pater familias als priester.

Publieke culten vereisten meer expertise en de vroegste publieke priesters waren de flamines, een functie die al tijdens het koningschap van Numa (rond 700 v.Chr.) vervuld werd.De belangrijkste flamines waren gewijd aan Jupiter, Mars en de staatsgod Quirinus en kwamen uit patricische families. Flamines moesten ritueel zuiver blijven. Naast de drie flamines maiores waren er ook twaalf flamines minores, een rol die ook door een plebejer vervuld kon worden.

In de koningstijd werd de rex sacrorum aangesteld om rituelen uit te voeren en publieke feesten aan te kondigen. Deze had weinig civiele macht. Na de monarchie nam de invloed van de pontifices toe, en tegen het einde van de republiek werden de flamines gecontroleerd door de pontificale colleges. De rex sacrorum kreeg een symbolische rol.

Priesters werden benoemd door collegia en hadden levenslange invloed, maar kregen geen salaris. Het priesterschap was een kostbare eer en vereiste onderhoud van cultussen, zelfs bij gebrek aan publieke fondsen. Het was een eerbare vorm van pensionering voor degenen die hun Cursus honorum hadden voltooid. Vrijgelatenen of slaven konden invloed verkrijgen als priester van de Compitalia.

In de keizertijd bood het priesterschap van de keizerlijke cultus provinciale elites volledige Romeinse burgerschap en publieke bekendheid. De Arvalen voerden gebeden en offers uit voor de keizerlijke familie en markeerden bijzondere gebeurtenissen.

Auspex en haruspex

De auspex en haruspex waren priesters die de wil van de goden interpreteerden.

De auspex interpreteerde tekenen in de lucht, zoals de vlucht van vogels of de inslag van bliksem, om beslissingen te nemen, bijvoorbeeld het uitstellen van publieke acties. De haruspex onderzocht ingewanden van offerdieren, bijvoorbeeld om de uitkomst van een oorlog te voorspellen. Dit gebruik kwam oorspronkelijk van de Etrusken.

Onverwachte gebeurtenissen zoals natuurrampen werden gezien als tekenen van goddelijke onvrede en moesten ritueel worden bestreden. Zowel het leger als de Senaat consulteerden auguren en haruspices om te bepalen hoe dergelijke voortekenen moesten worden uitgelegd.

Binnen de huiselijke kring

Binnen het huis en gezin werd ook religie beoefend, voornamelijk door de pater familias, de oudste man in het gezin en het hoofd van het huishouden. Hij had de verantwoordelijkheid voor het uitvoeren van dagelijkse rituelen voor de lares (huisgoden), en voor de bescherming van zijn familieleden, inclusief slaven en vrijgelatenen. Zijn vrouw zorgde voor de cultus van Vesta, de godin van het huis.

Ritueel en offer waren ervoor om de zegeningen van de goden te verkrijgen, en het naleven van de juiste rituelen werd gezien als essentieel voor sociale harmonie. De deugden van respect voor de goden en het naleven van religieuze plichten waren belangrijk voor het welzijn van de gemeenschap.

De rol van de vrouw

Vrouwen speelden een belangrijke rol binnen religie, hoewel ze geen actieve rol speelden in belangrijkste publieke rituelen zoals dierenoffers. Ze waren echter wel aanwezig bij veel festivals, en sommige rituelen waren specifiek voor vrouwen, zoals de rituelen van de Bona Dea.

De Vestaalse maagden

De Vestaalse Maagden waren zes vrouwen die de zorg voor de heilige vlam van Vesta, de godin van het haardvuur, op zich namen. Het priesterschap bood hen bijzondere status, politieke invloed en privileges. Zodra een meisje werd gekozen als Vestaalse Maagd, werd ze onttrokken aan het gezag van haar vader en beantwoordde ze alleen aan de Pontifex Maximus (de hogepriester). De Vestaalse Maagden hoefden niet te trouwen of kinderen te krijgen, maar moesten een strikte kuisheidsgelofte afleggen. Bij schending van deze belofte werd een Vestaalse Maagd levend begraven.

Het onderhoud van het heilige vuur was een essentieel onderdeel voor het waarborgen van de veiligheid van Rome. De priesteressen zorgden voor de Lares en Penates van de staat. Ze waren ook betrokken bij andere belangrijke rituelen, zoals de Parilia en de Fordicidia.

De Vestaalse Maagden werden door Augustus en latere keizers steeds meer geëerd en kregen een belangrijke plaats bij publieke evenementen. Toen het christendom aan invloed won, werd het Vestaalse priesterschap langzaam afgeschaft, en onder keizer Theodosius I werd het heilige vuur van Vesta gedoofd.

Religieuze feesten

In het oude Rome waren er ongeveer veertig jaarlijkse religieuze festivals, die varieerden in duur. Heilige dagen (dies fasti) waren talrijker dan niet-heilige dagen (dies nefasti). Festivals waren vaak seizoensgebonden, maar ruimte voor lokale tradities was er ook.

Populaire festivals bestonden uit ludi (spelen), zoals wagenrennen en theatervoorstellingen, evenals rituelen, zoals de Bona Dea-riten voor vrouwen. Religieuze ceremonies vonden meestal buiten plaats, met offers op altaren en gebeden aan de goden. Tempels waren belangrijk, met beelden van goden en vaak kunstwerken die tijdens oorlogen werden buitgemaakt.

Begrafenissen

De rituelen rondom overlijden varieerden afhankelijk van de status van de overledene. Rijke Romeinen gaven vaak spectaculaire begrafenissen, terwijl de armen eenvoudigere rituelen uitvoerden. Na de crematie of begrafenis van het lichaam werd er een herdenkingsoffer gebracht en werd het geloof in een hiernamaals uitgedrukt door de rituelen van de dii Manes, de zielen van de doden.

Het Proto-Indo-Europese scheppingsverhaal en de stichting van Rome

In het Proto-Indo-Europese scheppingsverhaal creëren de kosmische tweeling *Manu en *Yemode wereld. *Manu offert zijn broer *Yemo en schept met de hulp van de goden de aarde, de natuur en de mensen uit diens lichaam. Door dit offer wordt *Manu de eerste priester en legt hij de basis voor de wereldorde. De sociale klassen van de mensheid ontstaan uit de verschillende lichaamsdelen van *Yemo: de priesters uit zijn hoofd, de krijgers uit zijn borst en armen, en de gewone mensen uit zijn geslachtsdelen en benen. Vanuit dit uitgangspunt hebben Indo-Europese volkeren verschillende klassen, de werkende, vechtende en religieuze klassen

Ook de mythe over de stichting van Rome kan worden teruggeleid naar dit scheppingsverhaal. De stichtingsmythologie omvat verschillende historische mythen over de stichting en opkomst van de stad, waarbij menselijke figuren centraal staan en de goden af en toe ingrijpen.

Romes oorsprong wordt vaak verbonden met de Trojanen. De Trojaan Aeneas, halfgod en zoon van Venus, neemt heilige objecten uit Troje mee naar Italië op zijn vlucht uit de brandende stad. Hij wordt zo de stichter van de Romeinse religie en voorvader van de Romeinen. Aeneas zou ook de Ara Maxima, een altaar voor Hercules, hebben opgericht.

Romulus en Remus, afstammelingen van Aeneas en zonen van Mars, zijn de mythische stichters van de stad zelf. Ze worden gezoogd door een wolvin en grootgebracht door een herder. Als jonge mannen heroveren ze het land en bouwen de fundering van de stad Rome. Romulus doodt Remus tijdens de bouw van de stad, een offer dat de toekomst van de stad veilig stelt. Romulus wordt gecrediteerd met de oprichting van verschillende religieuze instellingen, zoals de Consualia en de tempel van Jupiter Feretrius.

Het christendom

Het christendom was een cultus uit de Romeinse provincies van Judea. Vanuit Judea verspreidde de religie naar verschillende Romeinse steden, waar hij oorspronkelijk als mysteriecultus, vergelijkbaar met de cultus van Mithras, werd beleden.

Verschillen tussen Christendom en de Romeinse religie

Het christendom ontstond vanuit het jodendom. Beide zijn Abrahamitische en monotheïstische religies. In het monotheïsme wordt er één god als de ware god gezien, en alle andere goden als afgoden. Zowel het jodendom als het christendom nemen een heilig schrift als leidraad. Ze maken onderscheid tussen goed en kwaad, dit principe komt waarschijnlijk oorspronkelijk uit het Perzische zoroastrisme, ontwikkeld als tegenreactie op velen veeroven door de Scythen.

De Romeinse religie was net als de Germaanse en Griekse religies polytheïstisch en dharmatisch. Daarbij wordt geen onderscheid gemaakt tussen goed en kwaad, maar staat de kosmische orde centraal. Daden hebben gevolgen, goed of kwaad, het heeft allemaal invloed op de verandering van de kosmische orde. De kosmische orde kan positief beïnvloed worden, bijvoorbeeld door grote feesten te houden om de bevolking blij te maken. Als de orde uit balans raakt door negatieve gebeurtenissen, zoals een opstand, kan de balans hersteld worden, bijvoorbeeld door excessief wraak te nemen.

Deze fundamenteel andere manier van denken zorgt ervoor dat joden en christenen zichzelf al snel buiten de Romeinse maatschappij plaatsten. Ze erkenden bijvoorbeeld de Romeinse keizer niet als godheid. Voor het einde van de 1ste eeuw erkenden de Romeinse autoriteiten het christendom als een aparte religie van het jodendom. De christenen moesten op hun eigen manier een compensatie bedenken omdat ze de keizer niet als god vereerden.

Verspreiding van het christendom

Het christendom verspreidde zich vooral in het oosten van het rijk en daarbuiten, en kreeg in het westen vanaf de 3de eeuw geleidelijk meer aanhang. De voornaamste reden was waarschijnlijk oorspronkelijk hun egalitaire benadering van de samenleving. Tegen het jaar 300 was ongeveer 10% van de Romeinse bevolking christelijk.

In de 4de eeuw groeide het christendom snel. In 301 werd Armenië, een koninkrijk dat formeel een Romeins cliënt koninkrijk was, het eerste land dat het christendom als staatsreligie aannam.

Keizer Constantijn I bracht het christendom onder de bescherming van de staat. Door het Edict van Milaan (313) werd religieuze tolerantie ingevoerd, waarbij zowel het christendom als de traditionele Romeinse religies naast elkaar bestonden. Mogelijk was men rond deze tijd niet geheel bewust wat monotheïsme inhield.

Constantijn bouwde kerken, zoals de Sint-Pietersbasiliek, en ondersteunde het christendom terwijl hij het Romeinse keizerschap als goddelijk bleef uitdragen. HIj riep de eerste synode van Nicea bijeen (325), waar de basisprincipes van het christelijke geloof werden vastgesteld. Na zijn dood in 337 werd hij zowel als christen als goddelijk keizer geëerd.

Hij werd opgevolgd door zijn zonen, maar de interne verdeeldheid over hoe het christendom beleden moest worden leidde tot schisma’s en interne conflicten. Keizer Julianus (361-363) probeerde het oude paganisme te herstellen, maar na zijn dood werd het christendom opnieuw dominant.

In 380 werd het christendom de officiële religie van het Romeinse rijk onder keizer Theodosius I, die het paganisme onderdrukte. Het christendom werd nu de staatsgodsdienst en niet-christenen werden uitgesloten. In de 5de eeuw werden Romeinse religieuze rituelen en priesterschappen ontmanteld of geassimuleerd als christelijke traditie.

Continuïteit van het Romeinse geloof

Natuurlijk bleef het pre-christelijke Romeinse geloof honderden jaren regionaal voortbestaan. In Mani, een regio in Griekenland, duurde het tot de 9de eeuw voordat de meeste bewoners zich bekeerden tot het christendom.

Veel ‘barbaarse’ Germaanse volkeren behielden eveneens hun paganistische religie. Terwijl het christendom aan invloed won, groeide ook de Romeinse afhankelijkheid van deze barbaarse volkeren, wat moet hebben geleid tot culturele en etnische polarisatie.