Blog & lookbook - Introductie: De Vikingen

De Vikingen waren zeevaarders uit Scandinavië (het huidige Denemarken, Noorwegen en Zweden). Tussen de 8e en 11e eeuw waren ze bekend om hun plunderingen, handel en nederzettingen in Europa. Ze reisden ook naar het Middellandse-Zeegebied, Noord-Afrika, het Midden-Oosten, Groenland en Vinland (het huidige Newfoundland in Canada). Deze periode staat bekend als de Vikingtijd, en de term "Viking" omvat vaak alle bewoners van Scandinavië. De Vikingen hadden een grote invloed op de geschiedenis van Noord- en Oost-Europa en droegen bij aan de politieke en sociale ontwikkeling van Engeland, delen van Frankrijk, en de vorming van Rusland in Kiev.

Hoewel de term "Viking" vaak wordt geassocieerd met zeelieden en krijgers, verwijst het ook naar een bredere cultuur. Deze omvatte niet alleen militaire expedities, maar ook kunst, scheepsbouw en sociale structuren. Naarmate de Vikingtijd vorderde, begonnen de Scandinavische koninkrijken hun eigen identiteit te vormen en te consolideren, wat uiteindelijk leidde tot de overgang naar de middeleeuwen en de christelijke invloed in de regio.

Zeevaarders & expedities

Met hun kenmerkende langschepen waren de Vikingen uitstekende zeevaarders. Ze vestigden zich in onder andere de Britse eilanden, de Faeröer, IJsland, Groenland, Normandië en langs de Baltische kust. In Oost-Europa, waar ze bekend stonden als de Varjagen, beheersten ze handelsroutes langs de rivieren Dnjepr en Wolga. De Noormannen, Norse-Gaels, Rus, Faeröerders en IJslanders kwamen voort uit deze kolonies. Een groep Rus-Vikingen reisde zelfs naar Constantinopel, waar ze als lijfwachten dienden voor de Byzantijnse keizer voordat ze de stad aanvielen. Ook bereikten ze Georgië, Iran en Arabië en waren ze de eerste Europeanen die Noord-Amerika bezochten, waar ze zich kort vestigden in Vinland.

Cultuur

De Vikingen brachten niet alleen hun cultuur naar andere landen, maar namen ook slaven, bijvrouwen en invloeden mee terug naar Scandinavië. Dit had een blijvende impact op hun geschiedenis en genetische achtergrond. Tijdens de Vikingtijd werden de Scandinavische koninkrijken geleidelijk verenigd tot drie grotere staten: Denemarken, Noorwegen en Zweden.

De Vikingen spraken Oudnoords en gebruikten runen voor inscripties. In het begin waren ze aanhangers van de Oudnoordse paganistische religie, maar later bekeerden velen zich tot het christendom. Naast krijgers waren de meeste Vikingen boeren, vissers, ambachtslieden en handelaren. Hoewel ze vaak worden voorgesteld als brute plunderaars, was hun beschaving complex en geavanceerd, met eigen wetten, kunst en architectuur.

Andere culturen

De Vikingen waren nauw verbonden met andere volkeren en culturen, zoals de Slavische stammen, waarmee ze vochten, handel dreven en zich vermengden. Dit leidde tot een sterke invloed van Slavische elementen in Scandinavië. Onderzoekers stellen dat deze interactie groter was dan eerder gedacht. Denemarken fungeerde bijvoorbeeld als een belangrijk knooppunt waar Slavische en Scandinavische culturen samenkwamen.

In de 10e eeuw werd in Denemarken een graf van een vrouwelijke krijger gevonden. Lang werd aangenomen dat zij een Viking was, maar nieuwe analyses wijzen erop dat ze waarschijnlijk een Slavische vrouw uit het huidige Polen was. Slavische invloeden zijn zichtbaar in Scandinavische koninklijke huwelijken. Zo trouwde koning Erik van Zweden met Gunhild uit het Poolse huis Piast, en had zijn zoon Olof een Slavische concubine, Edla. Hun kinderen werden prominente figuren: Emund de Oude, koning van Zweden, en Astrid, koningin van Noorwegen. Ook Knut de Grote, koning van Denemarken, Engeland en Noorwegen, had Poolse voorouders via zijn grootmoeder, mogelijk de voormalige Poolse koningin van Zweden.

Viking DNA

In 2020 analyseerden Margaryan en zijn team het DNA van 442 Europese personen uit de Vikingtijd. Ze ontdekten dat deze mensen genetisch dicht verwant waren aan moderne Scandinaviërs. De meest voorkomende Y-DNA-haplogroep was I1, gevolgd door R1b en R1a, met de Scandinavische subgroep R1a-Z284 die opviel. De studie bevestigde dat Vikingen vaak trouwden met vrouwen uit andere gebieden, wat bleek uit de combinatie van Scandinavisch Y-DNA en Zuid-Europese genetische kenmerken in bijvoorbeeld Foggia.

Daarnaast werd migratie vastgesteld, zoals van Zweden naar Estland en Finland, en van Noorwegen en Denemarken naar Ierland, IJsland en Groenland. In Groot-Brittannië was het moeilijk om Deense Vikinggenen van Angelsaksische genen te onderscheiden. In Estland vond men skeletten van krijgers uit Midden-Zweden begraven met wapens en harnassen.

Wat vrouwelijke afstamming betreft, was er een duidelijke Scandinavische invloed in gebieden dicht bij Scandinavië, zoals de Shetland- en Orkneyeilanden. In verder gelegen gebieden werd Vikingafkomst vooral via de mannelijke lijn doorgegeven, zoals in Liverpool, waar tot 50% van de mannen Noorse genen had.

Somerled, een Keltische krijgsheer in West-Schotland, bleek mogelijk zelf van Vikingafkomst te zijn, behorend tot haplogroep R-M420. In Bodzia (Polen) werd het graf van een elitekrijger gevonden, waarvan het DNA en isotopenonderzoek aangeven dat hij Scandinavisch-Russische wortels had en waarschijnlijk met prins Sviatopolk van Kiev naar Polen was gekomen.

Handel

De Vikingtijd wordt niet alleen gekenmerkt door plunderingen en ontdekkingsreizen, maar ook door de opbouw van handelsnetwerken en culturele uitwisseling. Handelsroutes strekten zich uit van Scandinavië tot Baghdad, waar Vikingen exotische goederen zoals bont, ivoor en slaven verhandelden. Belangrijke handelssteden als Birka, Hedeby en Novgorod speelden een centrale rol in deze uitwisselingen.

Jomsvikingen en Jomsborg

De Jomsvikingen, een legendarische groep krijgers, zouden afkomstig zijn uit Jomsborg, een nederzetting die vermoedelijk ergens in het Oder-estuarium lag. De exacte locatie van Jomsborg is echter nog niet vastgesteld.

Einde van de Vikingtijd

Terwijl de Vikingen actief waren in Europa, onderging Scandinavië zelf grote veranderingen. Nieuwe invloeden leidden tot de opkomst van koninkrijken en een economische transitie. Rond de late 11e eeuw begonnen Denemarken, Noorwegen en Zweden zich als afzonderlijke natiestaten te vormen. Steden functioneerden als administratieve en religieuze centra en introduceerden muntgeldsystemen naar Engels en Duits voorbeeld. Tegelijkertijd verminderde de toestroom van zilver uit het Midden-Oosten en Engeland, wat de economische basis van Vikingexpedities verzwakte.

Na de Vikingtijd bleven de koningen van Noorwegen macht uitoefenen in delen van Noord-Brittannië en Ierland. Razzia's duurden voort tot in de 12e eeuw, maar de militaire ambities van Scandinavische heersers kregen een nieuwe richting. In 1107 leidde Sigurd I van Noorwegen een kruistocht naar het oostelijke Middellandse Zeegebied. Ook de koningen van Denemarken en Zweden namen actief deel aan de Baltische Kruistochten in de 12e en 13e eeuw.

Invloed op plaatsnamen en taal

De Vikingen lieten een blijvende invloed achter in de plaatsnamen en talen van de gebieden waar ze zich vestigden. Plaatsnamen zoals Egilsay (Eigil's eiland), Ormskirk (Orms kerk), en Tórshavn (Thor's haven) weerspiegelen hun aanwezigheid. Zelfs het parlement van de Isle of Man, de Tynwald, stamt uit deze tijd. In Shetland en Orkney verving het Oudnoords de oorspronkelijke talen volledig en evolueerde tot het nu uitgestorven Norn. In Engeland en Normandië beïnvloedden de Vikingen ook namen zoals York (paardenbaai) en Swansea (Sveinn's eiland).

De Oudnoordse taal is ook terug te vinden in moderne Scandinavische talen, zoals Zweeds, Noors, Deens, Faeröers en IJslands. In Oost-Europa, waar Vikingen bekend stonden als de Rus, was de invloed op de Slavische talen beperkt. Dit kwam waarschijnlijk door de grote verschillen tussen de talen en de meer vreedzame handelsrelaties in deze regio.

Runen en inscripties

De Vikingen gebruikten runen voor inscripties, die over een groot gebied zijn teruggevonden, van Groenland tot Istanbul. Runen vertellen over reizen naar plaatsen zoals Jeruzalem, Engeland en Byzantium, en over monumenten zoals de runensteen van Harald Blåtand, waarop hij de christelijke bekering van Denemarken claimde. Het gebruik van runen bleef lang bestaan, vooral in Älvdalen, Zweden, waar ze tot in de jaren 1920 in gebruik waren. De runen van Älvdalen, bekend als Dalecarlische runen, zijn een unieke variant die nauw verwant is aan het Oudnoords. Elfdalian, de taal van Älvdalen, onderscheidt zich van andere Scandinavische talen en is nauwer verwant aan het Oudnoords. Hoewel de taal als Zweeds dialect werd beschouwd, voldoet het aan de criteria van een aparte taal. Er zijn tegenwoordig nog 2.000–3.000 sprekers, maar het gebruik van Elfdalian neemt af door de dominantie van het Zweeds in onderwijs en administratie.

Het sociale leven van de Vikingen

De Vikingmaatschappij was verdeeld in drie klassen: thralls, karls en jarls, zoals beschreven in de Eddische tekst Rígsþula. Volgens deze tekst werd de samenleving gevormd door de god Ríg (Heimdallr). Archeologische vondsten bevestigen deze sociale structuur.

Thralls (slaven)

De thralls, of slaven, waren de laagste klasse en maakten tot een kwart van de bevolking uit. Slaven waren essentieel in de Vikingmaatschappij. Ze verrichtten zware arbeid, zoals het bouwen van verdedigingswerken, kanalen, wegen en boerderijen, en dienden ook als handelswaar. Thralls werden vaak buitgemaakt tijdens Vikingstrooptochten en vervolgens in Scandinavië of nieuwe nederzettingen ingezet of verkocht, bijvoorbeeld aan Arabieren in ruil voor zilver of zijde.

Karls (vrije boeren)

Karls, of vrije boeren, vormden de middenklasse. Ze bezaten land, vee en boerderijen. Ze deden dagelijks werk zoals ploegen, melken en huizen bouwen, maar gebruikten vaak thralls om hen te helpen. Andere termen voor deze klasse waren bonde of gewoon vrije mannen.

Jarls (aristocratie)

Jarls waren de hoogste klasse, en hadden grote landgoederen, luxe lange huizen en veel slaven. Hun rol was gericht op bestuur, politiek en het leiden van expedities. Bij de dood van een jarl werden vaak zijn thralls geofferd en met hem begraven, zoals blijkt uit opgravingen.

Hoewel de drie klassen duidelijk waren, waren er ook tussenvormen en enige sociale mobiliteit, vooral tussen karls en jarls.

Gemeenschappen en verantwoordelijkheden

De Vikingmaatschappij kende ook félag, gemeenschappen die gebaseerd waren op handel, gedeeld eigendom van schepen of militaire verplichtingen. Leden werden félagi genoemd. In de militaire context waren dit vaak drenge (krijgers). Daarnaast waren er georganiseerde gemeenschappen rond defensie, religie, rechtssystemen en vergaderingen zoals de Thing.

Eten en drinken

De Vikingen aten gevarieerd, met een grote nadruk op zeevruchten. Walvissen, walrussen en zeehonden werden gejaagd, terwijl oesters, mosselen, garnalen, kabeljauw en zalm geliefd waren. In zuidelijkere gebieden was haring een belangrijk onderdeel van het dieet.

Melk van koeien, geiten en schapen werd gebruikt voor dranken en producten zoals boter, kaas en skyr. Kruiden en specerijen werden zowel geïmporteerd als lokaal geteeld. Populaire kruiden waren karwij, mosterd, mierikswortel, dille en koriander.

Het dagelijks leven in de Vikingtijd

Voeding en landbouw

De Vikingen verzamelden en aten een verscheidenheid aan vruchten, bessen en noten. Appels (wilde krabappels), pruimen en kersen waren onderdeel van hun dieet, evenals wilde bessen zoals frambozen, aardbeien en bramen. Hazelnoten waren belangrijk, en walnootschillen werden niet alleen gebruikt voor verf, maar ook genuttigd.

De introductie van de keerploeg in de vroege Vikingtijd verbeterde de landbouw aanzienlijk, waardoor zelfs arme gronden vruchtbaar werden. Gewassen zoals rogge, gerst, haver en tarwe werden lokaal geteeld en verwerkt tot pap, brood en bier. Flax was ook essentieel voor olie, voedsel en linnenproductie.

Hoewel brood vaak gemaakt werd van volkorenmeel, bevatte het soms giftige onkruidzaden en kleine steendeeltjes door de gebruikte maalstenen. Dit kon tanden beschadigen en mensen ziek maken.

Vrije tijd en sociale interactie

De Vikingen waren dol op bord- en dobbelspellen zoals hnefatafl en nitavl (molenspel). De spelstukken werden gemaakt van hout, been, glas of ivoor. Feestelijkheden gingen vaak gepaard met bier en mede, muziek, poëzie en verhalen. Instrumenten zoals harpen, lieren en violen waren geliefd.

Handel en export

De Vikingen handelden uitgebreid in goederen zoals:

Barnsteen: Fossiele hars uit de Noordzee, gebruikt voor sieraden en handel.

Bont: Van marters, vossen, beren en otters, gewaardeerd om warmte.

Textiel: Hoogwaardige wollen stoffen werden gesponnen en geweven.

Slaven: Gevangengenomen mensen werden verhandeld binnen Scandinavië en ver daarbuiten.

Andere goederen waren wapens, walrusivoor, zout, kabeljauw en zelfs valken voor de Europese adel.

Krijgskunst en wapens

Alle vrije mannen waren verplicht wapens te bezitten. Sociale status werd weerspiegeld in de wapens:

Jarls droegen helmen, maliënkolders en zwaarden (vaak symbolisch).

Bóndi vochten met speren, schilden en bijlen, waarbij tweehandsbijlen zeer effectief waren.

Religie

De oude Noorse religie was een polytheïstisch geloof dat ontstond toen de Noord-Germaanse volkeren zich van andere Germaanse groepen afscheidden. De Vikingen geloofden in verschillende goden en godinnen, verdeeld in twee groepen: de Æsir en de Vanir. Bekende goden waren Odin en Thor. Het geloof draaide om Yggdrasil, de wereldboom, die de verschillende werelden met elkaar verbond. Er waren verschillende hiernamaalse die door verschillende goden werden beheerd. De religie werd vooral via mondelinge traditie overgedragen, met een sterke nadruk op rituelen. Koningen en stamhoofden vervulde de rol van hogepriester en speelden een belangrijke rol bij het uitvoeren van offers en rituelen, die vaak plaatsvonden in openluchtruimtes zoals bossen en meren. Daarnaast waren er beoefenaars van Seiðr, een soort magie die als sjamanistisch werd gezien.

Assimilatie in het christendom

Het christendom kreeg steeds meer voet aan de grond. Denemarken en Noorwegen richtten in de 11e eeuw bisdommen op, en in 1103 werd het eerste aartsbisdom in Scandinavië gesticht in Lund, destijds deel van Denemarken. De kerk veranderde het religieuze en sociale landschap, en slavernij – ooit een belangrijk winstmodel voor de Vikingen – werd ontmoedigd. Omdat christenen geen mede-christenen als slaaf mochten houden, verdween dit gebruik grotendeels, wat de economische prikkel voor plunderingen wegnam. Dit markeerde het einde van de Vikingtijd en de integratie van Scandinavië in het christelijke Europa.

Culturele assimilatie

De vikingidentiteit bleef behouden in afgelegen gebieden zoals IJsland, maar groepen assimileerden vaak snel in andere culturen, zoals de Franken in Normandië.