De Kopertijd, ook wel Chalcolithicum genoemd, was een periode in de prehistorie van Europa die duurde van ongeveer 5.000 tot 2.000 v.Chr. Deze tijd volgde op het Neolithicum en ging vooraf aan de Bronstijd. Het was een tijdperk van laat-megalithische bouwwerken en de eerste aanwezigheid van Indo-Europese talen in Europa.
Archeologische culturen & migraties
Een archeologische cultuur wordt gedefinieerd op basis van materiële overblijfselen. Dit is niet hetzelfde als een etnische cultuur, die ook kijkt naar taal, tradities, religie, geschiedenis en sociale structuur. Soms overlapt een archeologische cultuur met een etnische cultuur, maar vaak ook niet.
Bij het bestuderen van de overgang van de ene cultuur naar de andere is het belangrijk om niet te snel te oordelen. In veel gevallen wijzen zulke overgangen eerder op veranderingen in gewoonten of levensstijl dan op het vervangen van een bevolking. Dit vraagt om een genuanceerde en open benadering. Zie dit artikel voor meer informatie over Archeologische en etnische culturen.
Om een beter overzicht te krijgen van waar archeologische culturen vandaan komen, vermelden we bij enkele culturen de mogelijke DNA-samenstelling. Bij een cultuur die is ontstaan door veel vermenging, geven we de hele samenstelling weer. Maar als er één groep dominant was, benoemen we alleen die dominante groep.
Houd er rekening mee dat Europese culturen altijd een mix zijn van verschillende groepen en dat ze elkaar onderling beïnvloed hebben. Geen enkele cultuur stond helemaal los van andere culturen.
Vroege Kopertijd (5.000–3.000 v.Chr.)
De eerste koperen voorwerpen verschenen rond 5.000 v.Chr. in Zuidoost-Europa. Van daaruit verspreidden ze zich naar Oost- en Centraal-Europa. Waarschijnlijk kwam dit doordat men steeds beter werd in het maken van keramiek. Potten kregen dunnere wanden en werden op hogere temperaturen gebakken. Deze ovens bleken ook geschikt om koper te smelten. Het smelten van koper is mogelijk per ongeluk ontdekt, misschien tijdens een poging om verfstof te maken.
Rond 4.000 v.Chr. begonnen mensen in Hongarije en Oostenrijk te experimenteren met een mengsel van koper en arsenicum, dat we arsenisch brons noemen. Dit maakte het koper sterker, al was het niet zo stevig als brons dat later met tin werd gemaakt.
Indo-Europese migratie
Tussen 4.200 en 3.500 v.Chr. veranderde het klimaat in Europa. Voor de Neolithische boeren had dit grote gevolgen. Oogsten mislukten, er was hongersnood en ziekten verspreidden zich. Door het tekort aan voedsel ontstond er steeds meer geweld tussen dorpen. Veel nederzettingen bouwden verdedigingswerken om zichzelf te beschermen. Uit deze tijd is bekend dat zo’n 10% van de gevonden skeletten sporen van geweld vertoont. In plaatsen zoals Talheim en Schletz zijn zelfs massagraven gevonden die wijzen op grootschalige moordpartijen.
De klimaatverandering had ook invloed op migratie. De Proto-Indo-Europese herders van de Euraziatische steppen begonnen rond 3.500 v.Chr. Europa binnen te trekken. Deze nomaden leefden heel anders dan de Neolithische boeren. Ze gebruikten bijvoorbeeld geen Venusbeeldjes en hadden geen steden of dorpen zoals de boeren.
Volgens de onderzoeker Marija Gimbutas zouden deze herders als een gewelddadige horde Oud-Europa hebben vernietigd. Maar archeologisch en genetisch bewijs laat zien dat dit waarschijnlijk niet klopt. De komst van de steppevolken was waarschijnlijk complexer en verliep minder gewelddadig dan gedacht.
Waarom geen Proto-Indo-Europese horde
Tussen 3500 en 3000 v.Chr. werd er nog niet aan oorlogvoering te paard gedaan. De Proto-Indo-Europeanen gebruikten lange bogen met stenen pijlpunten, die niet geschikt waren om vanaf een paard te schieten. Hun krijgscultuur draaide om individuele heldendaden. Dit zien we ook terug in oude verhalen zoals de Rig Veda en de Ilias. Grote, georganiseerde legers, waarin het individu opging in een groter geheel, ontstonden pas rond 1000 v.Chr.
Genetisch onderzoek laat zien dat moderne Europeanen vooral de Proto-Indo-Europese haplogroepen R1a en R1b dragen. Deze zijn afkomstig van een kleine groep mannen. Het mitochondriale DNA, dat via de moeder wordt doorgegeven, toont echter een grote diversiteit. Dit wijst erop dat de Proto-Indo-Europeanen trouwden met vrouwen uit Neolithische gemeenschappen.
Paarden veranderden uiteindelijk de manier van oorlogvoeren drastisch. Ze maakten snelle rooftochten mogelijk over grote afstanden. Bij deze tochten stond het veeroof centraal. Het doel was niet om hele bevolkingsgroepen uit te roeien, maar om persoonlijke roem te behalen. Dit was een belangrijke waarde voor de Proto-Indo-Europeanen.
Jonge mannen gebruikten de buit, zoals vee, om een bruidsschat te betalen. Soms werd er echter ook vrouwenroof gepleegd, wat in die tijd als een vorm van huwelijk werd gezien. Dit blijkt uit oude wetten uit bijvoorbeeld Ierland en India, waarin vrouwenroof als een van de verschillende huwelijksvormen werd erkend.
Migratie en mixculturen
Na 3500 v.Chr. begonnen paarden te verschijnen in de trans-Kaukasische regio. Rond 3000 v.Chr. werden ze ook gebruikt in Zuid-Duitsland, bijvoorbeeld bij Galgenberg. In deze periode mengden Proto-Indo-Europese herders zich met Neolithische boeren. Deze boeren zochten bescherming tegen conflicten en hongersnood, en door huwelijken werd het DNA van de bevolking steeds meer Proto-Indo-Europees.
Rond 3500 v.Chr. trokken de Proto-Indo-Europese herders vanuit de Pontisch-Kaspische Steppe naar Oost-Europa. Daar mengden ze zich met de Dnjepr-Donetscultuur. Vervolgens verspreidden ze zich naar het Baltische gebied en Denemarken. Tijdens deze migratie verspreidden ook de Indo-Europese talen zich. Dit leidde tot het ontstaan van nieuwe mengculturen met Proto-Indo-Europese invloeden, maar ook veel Neolithische tradities.
Bekende culturen uit deze tijd zijn:
- De Kogel Amfora Cultuur in Polen (3400-2800 v.Chr.),
- De Badencultuur (3300-2800 v.Chr.),
- De Jamnacultuur (3500-2000 v.Chr.),
- De Touwbekercultuur (2900-2450 v.Chr.).
Sommige van deze culturen (Touwbeker- en Jamnacultuur) hadden overwegend Proto-Indo-Europees DNA. Andere zoals de Badencultuur en Kogel Amfora Cultuur hadden slechts weinig Steppen DNA. Dit weerspiegelt mogelijk een samenleving met aan top een kleine Proto-Indo-Europese elite.
In het Donaugebied breidde de Lengyel Cultuur zich uit naar Tsjechië en Polen, maar trok zich later terug. Tegelijkertijd ontwikkelde de Boian-Marica Cultuur in Bulgarije en Walachije een monarchaal systeem. Dit zien we terug in een koninklijke begraafplaats aan de Zwarte Zeekust. Deze structuur werd later overgenomen door de Bodrogkeresztur-cultuur in het Tisza-gebied. Waarschijnlijk speelden arbeidsspecialisatie, economische ongelijkheid en dreiging van invasies een rol in deze ontwikkelingen.
In West-Europa verdrong de Michelsbergcultuur langs de Rijn en Seine de oudere Rössencultuur. Rond de Middellandse Zee ontstond een netwerk van culturen zoals de Chasseycultuur in Zuid-Frankrijk en de La Lagozzacultuur in Noord-Italië. Deze culturen deelden een belangrijke handelsactiviteit: de uitwisseling van honingkleurige vuursteen. Tegelijkertijd wijzen sporen van geweld op conflicten in deze regio.
In dezelfde tijd leefde Ötzi, de ijsmummie die in de Alpen is gevonden. Verder verspreidde de megalithische bouwstijl zich in het Atlantische gebied. Deze bouwstijl bracht landbouw naar gebieden die tot dan toe minder ontwikkeld waren.
Midden-Kopertijd (3000–2600 v.Chr.)
De eerste helft van het derde millennium v.Chr. kenmerkt zich door belangrijke herstructureringen. De Donau Volkeren vormden de machtige Badencultuur, die zich uitstrekte over wat later het Oostenrijks-Hongaarse Rijk zou worden. Deze cultuur bestond hoofdzakelijk uit Neolithische boeren, maar mogelijk met een Proto-Indo-Europese elite. In de Egeïsche Zee ontstond rond 2800 v.Chr. de Cycladen Cultuur.
Ondertussen nam de Proto-Indo-Europese Yamnaya-volkeren in Zuid-Rusland en Oekraïne de overhand. In het westen verspreidde de megalithische cultuur zich van Zuid-Zweden tot Zuid-Spanje, terwijl de Mediterrane en Donauculturen fragmenteerden in kleinere groepen.
In de Iberische regio ontstonden rond 2600 v.Chr. versterkte steden zoals Vila Nova de São Pedro (Portugal) en Los Millares (Zuid-Spanje). Ondanks hun verschillen onderhielden deze beschavingen vreedzame handelsrelaties. In Aquitanië (Frankrijk) verscheen de onverwachte Artenaccultuur, die snel invloed kreeg in West- en Noord-Frankrijk en België. In Polen mixte een kleine groep Indo-Europeanen met Neolithische boeren en vormde ze de Globulair-Amforen Cultuur.
Late Kopertijd (2500–2000 v.Chr.)
Tussen 2500 en 2000 v.Chr. veranderden veel culturen in Europa. De Katakomben Cultuur, die voortkwam uit de Yamnaya-volkeren, breidde zich uit naar Polen. Dit beïnvloedde de overgang van de Globulair-Amforen Cultuur naar de Touwbekercultuur. In Groot-Brittannië werd koper in deze tijd maar weinig gebruikt, waardoor historici twijfelen of Groot-Brittannië echt een Kopertijd heeft gekend.
Touwbekercultuur en expansie
Rond 2400 v.Chr. verspreidde de Touwbekercultuur zich in West-Duitsland, Denemarken en Zuid-Zweden. Deze cultuur verving oudere groepen in deze regio’s. Ondertussen bereikten de Artenac-volkeren België. In dezelfde periode verdwenen de ooit bloeiende Donauculturen volledig.
Veranderingen in de Egeïsche regio
Rond dezelfde tijd, rond 2300 v.Chr., veranderde er ook veel in de Egeïsche regio. De Cycladen Cultuur verdween en maakte plaats voor de Minoïsche paleiscultuur op Kreta. Deze nieuwe beschaving had haar wortels bij de Neolithische boeren en groeide uit tot een van de belangrijkste culturen in het Middellandse Zeegebied.
De opkomst van de Klokbekercultuur
De Klokbekercultuur ontstond rond 2800 v.Chr. Het begon als een stijl in aardewerk, afkomstig van afstammelingen van Neolithische boeren. Deze stijl, geïnspireerd op aardewerk uit Noord-Afrika, verspreidde zich vanuit Portugal naar Centraal-Europa en Nederland. In de Proto-Indo-Europese cultuur kreeg het klokvormige aardewerk een nieuwe betekenis. Het werd een symbool van hun dharmatische religie en samenleving, die draaide om kosmische orde en wederkerige afspraken. Rond 2300 v.Chr. werd het eerste Klokbeker-aardewerk gevonden in Bohemen. Vanaf dat moment begon het zich verder te verspreiden en speelde het een belangrijke rol in de identiteit van Proto-Indo-Europese groepen.
In sommige regio’s, zoals Nederland, Duitsland en de Britse eilanden, veranderde de bevolking drastisch. Het DNA-profiel in deze gebieden kan tot wel 90% worden teruggeleid naar de mensen van de Klokbekercultuur. Dit toont aan hoe groot de invloed was van deze cultuur, zowel genetisch als cultureel.
Economische en technologische ontwikkelingen
In de Kopertijd veranderde de economische samenstelling in Europa aanzienlijk. Zelfs in gebieden waar koper nog niet werd gebruikt, ontstonden productielocaties die goederen over grote afstanden verspreidden. Mijnbouw van metalen en stenen ontwikkelde zich sterk, en deze grondstoffen werden bewerkt tot waardevolle gebruiksvoorwerpen.
Overlap met de bronstijd
De kopertijd kende in veel gebieden van Europa overlap met de Bronstijd, vaak wordt de Kopertijd daarom overgeslagen in de chronologie. De bronstijd begon in Europa in 3.200 v.Chr. - 800 v.Chr. Terwijl vanaf 4.000 v.Chr al geëxperimenteerd werd met arcenisch brons dat werd gemaakt van een mix tussen koper en arcenicum.
Kralenkettingen
https://www.celticwebmerchant.com/nl/glaskralen-voor-viking-ketting-pastelkleuren.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/ketting-birka.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/glaskralen-voor-viking-ketting-25-stuks.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/glaskralen-voor-viking-ketting.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/glaskralen-voor-viking-ketting-set-van-35-stuks.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/glaskralen-voor-viking-ketting-27-stuks.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-ring-met-gestyleerd-spiraalmotief-verzil.html
Sieraden met spiraal motieven
https://www.celticwebmerchant.com/nl/triskelion-hanger.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-ring-met-spiralen-brons.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-oorbellen-met-spiraal-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-ring-met-spiralen-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/amulet-keltische-trisquelion-brons.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/amulet-keltische-trisquelion-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-bovenarmband-met-spiralen-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-oorbellen-met-spiraal-brons.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-ring-met-gestyleerd-spiraalmotief-brons.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/zilveren-triskelion.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-hanger-triskelion-met-spiralen.html
Kopertijd - Bronstijd items & sieraden
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltisch-zonneamulet-brons.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/bronstijd-amulet-manu-en-yemu.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/bronstijd-scheermes.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/bronstijd-vrouwenmes.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/torc-met-keltische-spiralen.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/bronstijd-kam-met-zonnewiel.html
Gewijen & schedels
https://www.celticwebmerchant.com/nl/onderkaak-ree.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/schedel-edelhert-cernunnos.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/herten-schedel-met-gewei-en-kaken.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/herten-schedel-met-gewei-klein.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/set-van-2-geweien.html
Bont & organisch materiaal
https://www.celticwebmerchant.com/nl/bont-kraag-tyra.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/bont-kraag-sven.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/konijnbont-donker.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/konijnbont-grijs.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/bont-kraag-grijs.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/bont-kraag-sansa.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/bont-kraag-lagertha.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/fazantenveer-10-18-cm.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/ganzenveer-zwart-15-21-cm.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/ganzenveren-set-van-10.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/konijnbont-wit.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/ganzenveer-wit-15-21-cm.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/bont-kraag-freya.html
Schapenvachten
https://www.celticwebmerchant.com/nl/noorse-schapenvacht-wit.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/zwarte-scandinavische-schapenvacht.html
Boogschieten
https://www.celticwebmerchant.com/nl/marksman-boog-70-178-cm-donkerbruin-40-lbs.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/marksman-handboog-58-147-cm-donkerbruin-40-lbs.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/marksman-boog-re-enactment-larp-58-147-cm-25-lbs-l.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/marksman-boog-re-enactment-larp-58-147-cm-25-lbs-d.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/marksman-boog-re-enactment-larp-70-178-cm-lichtbru.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/marksman-boog-re-enactment-larp-70-178-cm-25-lbs-d.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/marksman-handboog-58-147-cm-lichtbruin-40-lbs.html