Blog & lookbook - Hoplieten training & symboliek

In het oude Griekenland stond de krijgscultuur centraal in de samenleving. In deze blog gaan we in op hoe Griekse krijgers zoals hoplieten werden getraind en vanuit welke invalshoek we deze krijgers moeten beschouwen. Daarnaast ontdek je wat dit te maken heeft met de grote hoeveelheid naaktheid die te zien is op Griekse beelden en andere kunst.

Allereerst een belangrijk punt: de Grieken kenden geen homogene militaire training zoals we die tegenwoordig kennen. de meeste krijgers van de Griekse stadstaten waren geen fulltime militair. de mate van krijgstraining verschilde sterk per persoon en per stadstaat. Sparta was een uitzondering en stond juist bekend om schaalbare fulltime krijgstraining.

De krijgersklasse in een Indo-Europese context

De Griekse krijgscultuur waar de hopliet uit voortkwam was veel ouder dan de Grieken zelf. Deze hadden ze namelijk meegekregen vanuit de Myceense cultuur uit de bronstijd, die net als de Kelten, Germanen en de meeste andere Europese volkeren was ontstaan vanuit de Proto-Indo-Europese steppeherders. Net als de taal, tradities en religie van de Grieken was ook hun krijgscultuur voortgekomen uit deze Proto-Indo-Europese cultuur. Daarom is het belangrijk om een kijkje te nemen naar de gezamenlijke oorsprong van Europese ideeën over krijgers en hun positie in de maatschappij.

Proto-Indo-Europese krijgscultuur

In het proto-Indo-Europese kosmische scheppingsverhaal offert Manu zijn tweelingbroer Yemu en creëert uit zijn lichaam de wereld en de drie klassen van de mensheid, de krijgersklasse, priesterklasse en werkende klasse; zo werd hij de eerste koning.

De hemelgod schonk Manu’s volk kuddes aan runderen, maar dit vee werd gestolen door een kwaadaardig driekoppig monster. De legendarische held Trito roofde het vee terug, met behulp van de stormgod. Door zijn krijgs- en roofkunst kon het vee worden gebruikt om de mens te voeden. Een deel van de krijgsbuit werd door Manu geofferd aan de hemelvader; op deze manier zou de mens de wederkerige relatie met de goden behouden. Het belang van de krijgersklasse om de samenleving te beschermen en voeden wordt dus duidelijk in dit verhaal uitgebeeld.

Hieruit ontstond ook het culturele fenomeen dat krijgers uitsluitend bestaan uit de krijgersklasse, die ook de aristocratie vormt; kijk bijvoorbeeld naar hoe verbonden het privilege van mannelijk burgerschap (politeia) was met krijgskunst in de Griekse oudheid. Deze principes van krijgscultuur uit de koper- en bronstijd zijn belangrijk om de Griekse en later Romeinse krijgscultuur in een breder maatschappelijk karakter te plaatsen. Net als in alle andere culturen die voortkwamen uit de Indo-Europese cultuur was een krijger namelijk deel van een geprivilegieerde klasse, die moest kunnen vechten en roven zodat zijn gemeenschap kon overleven.

Oorlogvoering en heldendaden

De eerder genoemde krijgscultuur had een fascinatie met individuele heldhaftigheid en krijgskunst. Zo worden in de Ilias en Odyssee van Homerus uit de achtste eeuw v.Chr. individuele heldendaden van de krijgersklasse sterk benadrukt. Deze Griekse mythen hebben namelijk veel overeenkomsten met andere epische heldenverhalen zoals de Vedische Mahābhārata. Waarschijnlijk hadden beide verhalen-corpussen een Proto-Indo-Europese oorsprong en berusten ze op een veel oudere ovale traditie.

Individuele heldendaden stonden centraal in de Proto-Indo-Europese krijgsculturen, maar om constructief en schaalbaar oorlog te kunnen voeren moesten al deze prestatiegerichte krijgers met elkaar kunnen samenwerken in militaire formaties zoals de Griekse falanx. Hiervoor was een andere manier van denken noodzakelijk; de individualistische gedachtegang moest plaatsmaken voor een identiteit van collectieve heldhaftigheid, als onderdeel van de strijdformatie.

Krijgerschap van lichaam en geest

De Griekse krijgscultuur legde nadruk op meer aspecten van training en ontwikkeling voor krijgers dan alleen het fysieke; een krijger moest gezond zijn van lichaam en geest en beiden actief onderhouden. Zo theoretiseerde de filosoof Heraclites in de vijfde eeuw v.Chr. dat beide aspecten van de mens elkaar beïnvloeden. De filosoof Plato had een beroemde uitspraak waarin hij de ideale balans voor krijgers en burgers verwoordde:

“Hij die alleen een atleet is, is te grof, te woest en te barbaars. Hij, die alleen een geleerde is, is te zwak en zachtmoedig. De ideale burger is een geleerde-atleet, de man van gedachten en de man van daden."

Sport en krijgerschap

Om de krijgersklasse in vorm te houden, werden de eerste sporten ontwikkeld zoals wij die kennen. Griekse sporten vonden hun oorsprong in het concept dat fysieke energie op een rituele manier kon worden gebruikt.

Vroegste vermeldingen

Het vroegste bewijs van atletische traditie in de Griekse wereld komt uit artistieke voorstellingen uit de late bronstijd , zoals van het eiland Kreta en Thera en archaïsche literaire teksten. De Minoïsche cultuur die zich op Kreta concentreerde, hield zich bezig met gymnastiek, met stierspringen , tumbling, rennen, worstelen en boksen afgebeeld op hun fresco's. De Myceners namen Minoïsche spelen over en raceten ook met strijdwagens in religieuze of begrafenisceremonies. Sport werd ook op deze manier beoefend door andere Proto-Indo-Europese volkeren zoals de Perzen en Vediërs maar ook door de oude Egyptenaren.

In de eerder genoemde Ilias zijn er wagenrennen, boksen, worstelen, een hardloopwedstrijd, maar ook schermen, boogschieten en speerwerpen vermeld. De Odyssee voegt hier verspringen en discuswerpen aan toe.

De Olympische Spelen

De Olympische Spelen, waar de hele Griekse wereld elk jaar aan deelnam, werden vanaf 776 v.Chr. in Olympia gehouden. Deze bestonden uit verschillende sportdisciplines die voornamelijk draaiden om kracht, uithoudingsvermogen en militaire vaardigheden. In de loop der tijd werden er meer sporten toegevoegd.

De Oude Olympische Spelen werden gehouden in Olympia ter ere van Zeus en dateren traditioneel uit 776 v.Chr. Het standbeeld van Zeus in Olympia werd beschouwd als één van de zeven wereldwonderen.

Winnaars ontvingen een olijfkrans en verwierven roem voor zichzelf en hun stad, wat zeer belangrijk was in de Griekse cultuur.

Naast sport waren er veel religieuze vieringen: veel Indo-Europese culturen zoals de Grieken zagen religie en krijgskunst als inherent verbonden en maakten geen onderscheid tussen de religieuze en krijgersklasse waartoe de aristocratie behoorde. Mogelijk ontwikkelde deze religieuze viering zich vanuit de ritualisering van krijgshandelingen. Een opmerkelijk teken hiervan is dat de Olympische sporters naakt deelnamen, net als bij inwijdingsrituelen tot de krijgersklasse. Dit kan in verband worden gebracht met de traditie dat krijgers in de Keltische en sommige andere Indo-Europese culturen uitsluitend naakt vochten, soms op hun riem na.

Griekse Olympische sporten

De Olympische Spelen bestonden oorspronkelijk uit de volgende onderwerpen, met elk een duidelijk militair karakter.

Stadionloop (στάδιον, stadion) – Een sprint van ongeveer 192 meter (één stadionlengte). Dit was het enige evenement in de eerste Olympische Spelen.

Diaulos (δίαυλος) – Een dubbele stadionloop (ongeveer 384 meter).

Dolichos (δόλιχος) – Een langeafstandsrace, variërend van 7 tot 24 stadionlengtes (ongeveer 1.400 – 4.800 meter).

Pale (πάλη) – Worstelen, waarbij de tegenstander drie keer op de grond geworpen moest worden om te winnen.

Pankration (παγκράτιον) – Een combinatie van worstelen en boksen, vergelijkbaar met moderne MMA (Mixed Martial Arts), waarbij bijna alles was toegestaan behalve bijten, oogsteken en ingewanden uit lichamen trekken (graven)

Pyx (πυγμή) – Boksen, waarbij atleten leren handschoenen (meestal met riemen) droegen en door knock-out of opgave wonnen.

Pentathlon (πένταθλον, vijfkamp) – Een combinatie van vijf disciplines:

Verspringen (ἅλμα, halma) – Atleten sprongen met gewichten (halteren) in hun handen om momentum te krijgen.

Speerwerpen (ἀκόντιον, akontion) – Werpen van een speer met een leren lus voor extra precisie en kracht.

Discuswerpen (δίσκος, diskos) – Werpen van een stenen, bronzen of loden discus.

Wagenrennen (ἁρματοδρομία, harmatodromia) – Spectaculaire races met tweewielige wagens, getrokken door paarden, over een lange afstand in de hippodroom.

Paardenrennen (κέλης, keles) – Races met ruiters zonder zadels.

Hoplitodromos (ὁπλιτόδρομος) – Een race waarbij atleten een volledige wapenuitrusting droegen, inclusief een schild en soms een helm en scheenbeschermers.

De hoplitodromos: een ultieme hoplietensport

De hoplitodromos (race van de hoplieten) was de laatste hardloopwedstrijd die aan de Olympische Spelen werd toegevoegd, voor het eerst gehouden tijdens de 65e Olympiade in 520 v.Chr., en werd traditioneel als laatste hardloopwedstrijd georganiseerd.

In deze race diende de deelnemers een hardloopwedstrijd te doen in volledige hoplieten uitrusting (hopla) deze bestond uit een helm, scheenbeschermers en een zwaar schild (aspis). Verder Waren de deelnemers naakt. Naar schatting woog hun uitrusting ongeveer 15 kg, deze was lichter dan een volledige wapenuitrusting met speer en kuras/linothorax, die in totaal 36 kg kon wegen. Na 450 v.Chr. werden de scheenbeschermers afgeschaft, maar de helm en het schild bleven een aanzienlijke last.

In Olympia en Athene bestond de hoplitodromos uit één ronde van het stadion, oftewel twee stades (ongeveer 350-400 meter). Aangezien het parcours aan het einde een scherpe bocht maakte, was er een keerpunt (kampter) om de lopers te helpen de bocht te nemen, wat extra moeilijk werd door het zware schild in hun linkerhand. In Nemea was de afstand vier stades (ongeveer 700-800 meter), terwijl de race in Plataea (Boetië) maar liefst 15 stades lang was (2500-3000 meter)!

Griekse hoplieten moesten trainen in snelle stormlopen om de tijd dat ze blootgesteld waren aan vijandelijke pijlen te minimaliseren. Dit werd vooral relevant na de eerste ontmoetingen met de Perzische boogschutters, kort voordat de hoplitodromos in 520 v.Chr. werd geïntroduceerd. Bovendien stemde de oorspronkelijke lengte van 400 meter overeen met de effectieve schietafstand van de Perzische boogschutters.

Palaestra en Gymnasium

Het gymnasium was in het Oude Griekenland een trainingsfaciliteit voor deelnemers aan openbare spelen. Daarnaast diende het als een sociale ontmoetingsplaats en een centrum voor intellectuele activiteiten. Alleen volwassen mannelijke burgers mochten het gymnasium gebruiken. Het woord gymnasium is de Latijnse vorm van het Griekse gymnásion, wat "openbare plaats voor fysieke oefeningen" of algemeen "school" betekent. Dit is afgeleid van het Griekse bijvoeglijk naamwoord gymnos, dat "naakt" betekent, en het verwante werkwoord gymnazo, wat "naakt trainen", "oefenen in gymnastiek" of algemeen "trainen" betekent.

Atleten trainden namelijk naakt, wat werd gezien als een manier om de schoonheid van het mannelijke lichaam te waarderen en als een eerbetoon aan de goden. Gymnasia en palaestrae (worstelscholen) stonden onder de bescherming van Herakles, Hermes en in Athene ook van Theseus. Atleten kleedden zich uit in speciale kleedkamers, wreven hun lichaam in met olijfolie en maakten zich na de training schoon met een strigil. Historisch gezien werd het gymnasium gebruikt voor lichamelijke oefening, gemeenschappelijke baden en wetenschappelijke en filosofische activiteiten.

Mannelijke naaktheid

Mannelijke naaktheid werd in het oude Griekenland meer gevierd dan in welke andere cultuur ervoor of erna. Het afleggen van alledaagse kleding voor atletische naaktheid benadrukte de status van mannelijkheid, kracht en fysieke deugden. Naaktheid werd een ritueel kostuum door de associatie van het naakte lichaam met de strijdvaardigheid en schoonheid en stond zodoende voor de kosmische orde. Naaktheid en een atletische bouw was ook een symbool van aristocratie, omdat alleen de rijkste burgers het zich konden veroorloven om hun lichaam te trainen. Deze burgers maakten van hun eigen lichaam een statussymbool en lieten maar al te graag de resultaten van hun harde werk zien.

Hesiodus, de schrijver van het gedicht Theogonie, dat de oorsprong en genealogieën van de Griekse goden in de oude Griekse religie beschrijft, suggereerde dat boeren "naakt moesten zaaien, naakt moesten ploegen en naakt moesten oogsten als ze al Demeter's vruchten op het juiste moment wilden binnenhalen." Wat doet vermoeten dat mannelijke naaktheid ook voor vruchtbaarheid stond. Het harde werk op het Griekse land vereiste echter werkkleding die het lichaam beschermde, dus dit had uitsluitend een rituele connotatie.

Sparta had strikte trainingsregels (agoge) en lichamelijke oefening werd naakt uitgevoerd. Atleten namen naakt deel aan openbare sportevenementen. Zoals eerder genoemd sportte men ook in de andere stadstaten naakt.

Vrouwelijke naaktheid

Vrouwelijke naaktheid werd door de Grieken op een geheel andere manier naakt afgebeeld dan de atletische en heroïsche afbeeldingen van naakte mannen. In Sparta trainden vrouwen ook in atletiek tijdens de Klassieke Periode. Waarschijnlijk namen ze echter niet naakt deel aan sport of wedstrijden. Vrouwen verschenen wel vaak naakt tijdens openbare religieuze processies en festivals. Dit gebruik was onder andere in Sparta bedoeld om strijdbaarheid bij mannen te bevorderen terwijl zij op oorlogspad waren en waardering voor gezondheid en vruchtbaarheid te stimuleren. Ook vonden de Grieken dat het vrouwelijk lichaam verbonden was met de belangrijke godinnen die ze vereerden.

De Pyrrhichios

De Pyrrhichios of Pyrrhike-dans was de bekendste oorlogsdans van de oude Grieken. Waarschijnlijk had de dans een Dorische oorsprong en werd hij uitsluitend gebruikt als training voor de oorlog. Volgens oude bronnen was het een wapendans. Volgens een traditie die door Aristoteles werd overgeleverd, was de dans ontstaan tijdens het beleg van Troje, toen Achilles rond de brandstapel van zijn geliefde Patroklos dansde.

Plato beschrijft de dans als een imitatie van snelle bewegingen om aanvallen te ontwijken en vijanden te bestrijden. Hij werd gedanst op het ritme van de aulos ( blaasinstrument) en had een licht en snel tempo, zoals ook blijkt uit de metrische voet pyrrhichius.

De dans werd beschreven door Xenophon in zijn werk, de Anabasis. Hierin schrijft hij dat de Pyrrhische dans werd uitgevoerd tijdens een banket in Kotyora, waar Griekse en Paphlagonische troepen hun geschillen bijlegden. Een opmerkelijk moment was toen een vrouwelijke danseres de Pyrrhische dans uitvoerde met een schild, wat grote verbazing en applaus uitlokte bij de Paphlagoniërs. Ze vroegen of vrouwen ook vochten in de troepen, waarop de Grieken ironisch antwoordden dat zij de koning uit hun kamp hadden verdreven.

De Spartanen hielden van deze dans en zagen het als een militaire training. Daarom leerden ze hun kinderen de dans al op jonge leeftijd. In Athene voerden jongeren de Pyrrhische dans uit in de palaestra als onderdeel van hun gymnastiektraining. De dans werd ook opgevoerd tijdens de Panathenaeïsche Spelen, waar drie categorieën deelnemers waren: mannen, jongeren en jongens.

Conclusie

De krijgscultuur zat diep geworteld in de Oude Griekse samenleving. Deze traditie leidde tot de ontwikkeling van sport en zelfs tot de verering van het (getrainde) lichaam zoals we deze in de vele kunstuitingen van de klassieke wereld kunnen terugzien.