De domesticatie van het paard is onlosmakelijk verbonden met de migratie van de Proto-Indo-Europese steppe herders en speelt daarom een fundamentele rol in de van hun uit ontwikkelde culturen, zoals die van de Kelten, Grieken, Romeinen en Vikingen
Vanaf het moment dat paarden werden bereden ontstond er een wederzijdse relatie tussen mens en paard. Paarden kregen een rol in de mythologie en de paganistische religies van de volkeren van Europa. In deze blog gaan we dieper in op de totstandkoming van deze unieke band. Lees hier meer over paardenverering.
Domesticatie van het paard
Wanneer precies het paard werd gedomesticeerd, blijft onderwerp van wetenschappelijk debat. In zijn boek Horse, the Wheel, and Language stelt David W. Anthony dat archeologische en genetische studies wijzen op een periode rond 4800 v.Chr., ruim na de domesticatie van schapen en runderen. In West-Europa werden wilde paarden door Mesolithische jager-verzamelaars slechts sporadisch gegeten; ze maakten maximaal 5% van hun dieet uit. In de steppen van Oost-Europa speelden paarden echter een veel grotere rol, waar ze tot wel 40% van het dieet uitmaakten. Deze vroege interacties kunnen worden gezien als de eerste stappen richting domesticatie.
De voorouders van de Proto-Indo-Europeanen ontdekten een unieke eigenschap van paarden: hun vermogen om in barre winterse omstandigheden voedsel te vinden. Schapen en runderen, die al meer dan duizend jaar door deze volkeren werden gehouden, hadden moeite om door diepe sneeuw gras te bereiken omdat ze hun snuit gebruikten om sneeuw weg te duwen. Paarden gebruiken daarentegen hun hoeven om sneeuw en ijs opzij te schuiven, waardoor ze ook in zware winters kunnen overleven. Dit maakte paarden tot een waardevolle bron van wintervoedsel.
Waarschijnlijk begonnen herders rond 4800 v.Chr. paarden te houden, aanvankelijk vooral voor hun vlees. Deze herders pasten technieken toe die ze al kenden van het hoeden van runderen: door de leidende merrie te domineren, kon de hele kudde worden gestuurd. De groeiende betekenis van paarden voor de steppenvolkeren wordt ook zichtbaar in hun begrafenisrituelen. Vanaf ongeveer 4800 v.Chr. werden paardenschedels en -beenderen samen met die van schapen en runderen in graven geplaatst.
De domesticatie van paarden werd vergemakkelijkt door het natuurlijke gedrag van merries. In het wild accepteren merries de dominantie van een hengst, en dit gedrag vertaalde zich naar de mens binnen de kudde. Hengsten waren daarentegen lastiger te hanteren vanwege hun agressieve en territoriale gedrag. Dit wordt ondersteund door genetisch onderzoek: mitochondriaal DNA (dat via de moeder wordt doorgegeven) toont aan dat gedomesticeerde paarden afstammen van een grote variëteit aan merries. Onderzoek naar het Y-chromosoom wijst erop dat alle moderne paarden mogelijk afstammen van één enkele hengst.
Aanvankelijk werden paarden vooral gehouden voor hun vlees, maar na verloop van tijd ontwikkelden ze zich tot trek- en rijdieren. Terwijl ossen aanvankelijk karren trokken, begon men tussen 4000 en 3500 v.Chr. paarden te berijden. Dit had een enorme impact op de levenswijze van herders. Een herder te voet kon met een goede hond ongeveer 200 schapen beheren. Een herder te paard kon daarentegen tot wel 500 schapen hoeden. De groei van kuddes vereiste grotere graasgebieden, wat leidde tot grensconflicten en spanningen tussen stammen.
Om stammenoorlogen te winnen, werden eedgebonden bondgenootschappen steeds belangrijker. Dit legde op zijn beurt de nadruk op het uitwisselen van giften en het organiseren van feesten om conflicten te beslechten en verbonden te versterken. Hierdoor groeide het belang van prestigegoederen, zoals sieraden, ornamenten van zwijnentanden en voorwerpen van koper en brons. Volgens David Anthony weerspiegelt deze ontwikkeling een bredere maatschappelijke verandering, zichtbaar in de toename van stenen knotskoppen en sieraden van zwijnen- en paardentanden en koperen ornamenten.
Old Europe en het einde van het neolithicum
Het gebied van Zuidoost-Europa tussen 6000 en 3500 v.Chr. wordt ook wel Old Europe genoemd. In deze regio waren verschillende culturen die veel gedeelde eigenschappen hadden, zoals de vorm van hun huizen en nederzettingen, en de manier waarop ze keramiek maakten. Ze hadden grote nederzettingen, waar duizenden mensen konden wonen, en waren waarschijnlijk één van de eersten die wielen gebruikten. Ze konden keramiek met zeer dunne wanden maken en hiervoor moesten ze in staat zijn om de klei op zeer hoge temperatuur te bakken. Doordat ze vuur zo heet konden stoken, waren ze waarschijnlijk ook de eersten die metaal konden smelten. Dit was het begin van de kopertijd, wat vaak als een periode van het neolithicum wordt gezien.
Marija Gimbutas (1921-1994) werd bekend door haar speculatieve theorieën over neolithische culturen, beschreven in drie invloedrijke boeken: The Goddesses and Gods of Old Europe (1974), The Language of the Goddess (1989), en The Civilization of the Goddess (1991). Volgens haar was de samenleving van Old Europe vreedzaam en egalitair, gecentreerd rondom een moedergodin. Deze samenleving zou matristisch zijn, gericht op harmonie. De androcentrische, strijdlustige, Indo-Europese koergancultuur uit de Pontisch-Kaspische steppe zou dit systeem met geweld verdrongen hebben.
Haar ideeën resoneerden in de jaren zestig door de traumatische ervaringen van de wereldoorlogen, communistische idealen en de opkomst van ecofeminisme. Critici zoals Bernard Wailes prezen haar uitgebreide kennis, maar bekritiseerden haar gebrek aan kritische methodiek en haar neiging om vergaande conclusies te trekken zonder sterke onderbouwing. David Anthony wees op het ontbreken van bewijs voor een matriarchale samenleving vóór de koergancultuur en benadrukte de aanwezigheid van heuvelforten en wapens in prehistorisch Europa, wat strijdlust suggereert.
Tegenwoordig worden ze door de huidige wetenschap niet meer wijd geaccepteerd, omdat er te weinig bewijs voor is. Mannen werden bijvoorbeeld vaker met rijke grafgiften begraven dan vrouwen. Bovendien raakte de samenleving van old Europe al in verval vóór de Indo-Europese migratie, en ging dit gepaard met onderling geweld.
De Varna cultuur in Bulgarije begroef zijn doden in rijkere graven dan die in het nabije oosten zoals in Babylon. In 281 graven uit deze cultuur zijn 3000 gouden voorwerpen gevonden, waarvan 2000 in een cluster van slechts vier graven. In totaal vond men voor 6 kg goud in deze graven. Het was duidelijk dat ze aristocraten hadden en dat deze hun status benadrukten. In Bulgarije en Roemenië bestonden wel duizenden nederzettingen die bewoond werden.
Oorlogvoering in neolithisch Europa
Mogelijk kenden jager-verzamelaars, net als nomadische volkeren, een zekere toe-eigening van graasland of jachtgebied. Wanneer andere stammen hier gebruik van maakten, vormden ze een bedreiging voor de voedselcontinuïteit. Dit zou suggereren dat oorlogvoering al ver voor de eerste boeren plaatsvond, maar dat hier nog geen bewijs van is. De Amerikaanse First Nations vernoemden hun buren met opmerkelijk veel scheldwoorden. Ook zij hadden bittere conflicten met elkaar.
De opkomst van systematische oorlogsvoering wordt in verband gebracht met het sedentisme dat volgde op de ontwikkeling van landbouw. Uit het neolithische Europa, met name bij de Bandkeramische cultuur (LBK), zijn talrijke bewijzen van geweld en conflict gevonden, zoals de bloedbaden van Talheim (34 lichamen) en Schletz (meer dan 1.000 lichamen), beide ca. 5500 v.Chr.. Bij Talheim werd ontdekt dat mannen en kinderen van een lokale groep werden gedood, terwijl vrouwen werden gevangengenomen. Dit kan wijzen op roofmoord en het roven van vrouwen tijdens deze conflicten. De rol die vrouwen speelden in conflicten lijkt niet te wijzen op een matriarchale samenleving. Schletz toonde aan dat versterkingen werden gebouwd om nederzettingen te beschermen tegen agressors, terwijl slachtoffers daar ook tekenen van massaal geweld vertoonden. In Schöneck-Kilianstädten werden slachtoffers opzettelijk verminkt.
Naast conflicten om vrouwen speelden strijd om land, hulpbronnen en mogelijk wraak een rol. Bio-archeologisch onderzoek wijst erop dat meer dan 10% van de vroege boeren in Noordwest-Europa verwondingen door wapens opliep, wat het alomtegenwoordige karakter van geweld onderstreept. Hoewel het bestaan van georganiseerde oorlogvoering wordt betwist, maken deze archeologische bevindingen duidelijk dat geweld en rivaliteit tussen groepen een significant deel uitmaakten van het neolithische leven.
De neergang van Old Europe
Rond 4200 v.Chr. veranderde het klimaat. Dit had rampzalige gevolgen voor volkeren die leefden van landbouw. De neolitihsche telldorpen die duizenden jaren waren bewoond, verdwenen. Regelmatig zijn er sporen van een gewelddadig einde.
Door klimaatverandering trokken Proto-Indo-Europese steppeherders richting Europa. Rond 3500 v.Chr. zien we steeds meer sporen van deze nomadische herders in Oost-Europa. Ze verschilden sterk van de neolithische boeren: ze gebruikten geen Venusbeeldjes en hadden geen verstedelijkte cultuur.
Opvallend genoeg beleefde de Cucuteni-Trypillia cultuur rond deze tijd een hoogtepunt. De mensen in deze cultuur bouwden steeds grotere steden en de omgeving werd steeds drukker bewoond, mogelijk door vluchtelingen uit de Kunda Cultuur. Vondsten uit deze tijd tonen niet alleen het kenmerkende aardewerk, maar ook steppe-aardewerk en stenen knotskoppen uit de steppe aan.
Mogelijk leefden er zelfs Proto-Indo-Europese steppe sommige tijden van het jaar in deze steden, bijvoorbeeld voor handels evenementen of als ingehuurde herders. Net over de grens, op de steppen bouwde de Cucuteni-Trypillia cultuur de nederzetting Menoi. Deze werd waarschijnlijk bepaalde tijden van het jaar bewoond. Deze veranderingen tonen de ontwikkeling van relaties aan tussen Oud Europa en de Proto-Indo-Europese steppeherders.
Waarom er geen Proto-Indo-Europese horde was
Volgens Marija Gimbutas zouden de steppevolkeren als een geweldadige 'horde' Oud-Europa hebben vernietigd, maar deze theorie klopt niet.
Tussen 3500 en 3000 v.Chr. bestond oorlogvoering te paard nog niet. De Proto-Indo-Europeanen gebruikten lange bogen met stenen pijlpunten die lastig vanaf een paard te gebruiken waren. Het concept van georganiseerde cavalerie ontstond pas veel later, rond 1000 v.Chr.
De Proto-Indo-Europese krijgscultuur draaide om individuele prestaties en heldendaden. Dit komt terug in werken zoals de Rig Veda en de Griekse Ilias. Grote, georganiseerde legers zoals die van de Hunnen of Scythen bestonden nog niet, daarvoor is een andere denkwijze noodzakelijk. Stammen functioneren niet als militaire eenheden maar als groepen individuen die zich wilden bewijzen.
De neolithische boeren, die vaak onderling in conflict waren en hongersnood leden, zagen in de herders een kans op bescherming en stabiliteit. Door huwelijken met steppeherders werd hun DNA in de loop der tijd steeds meer Proto-Indo-Europees.
Genetisch onderzoek laat zien dat bijna alle hedendaagse Europeanen Proto-Indo-Europese haplogroepen R1a en R1b dragen, afkomstig van een kleine groep Proto-Indo-Europese mannen. Het mitochondriale DNA, dat via vrouwen wordt doorgegeven, laat echter grote diversiteit zien van neolithische afkomst. Dit wijst erop dat Proto-Indo-Europese mannen vaak trouwden met neolithische vrouwen.
Hierdoor ontstonden nieuwe culturen, zoals de Touwbekercultuur en de Badencultuur. Neolithische invloeden bleven zichtbaar in latere Indo-Europese beschavingen, zoals de Grieken en Vikingen, met elementen als landbouwgodinnen, het zonnekruis, de levensboom en spiraalpatronen.
Rovers en paarden
Paarden veranderden de oorlogsvoering sterk. Ze maakten snelle rooftochten mogelijk, wat de afstand waar het conflict plaatsvindt vergrootte. Veeroof was een belangrijk doel van deze expedities. Dankzij hun snelheid konden krijgers onvindbaar zijn voordat de slachtoffers doorhadden wie hen had overvallen. De praktijk van veeroof kan worden gelinkt aan het fenomeen van de koryos: jonge mannen zwoeren elkaar trouw en trokken eropuit om te roven en aanzien te verwerven.
Deze rooftochten hadden vaak geen genocidaal karakter maar draaiden om persoonlijke roem, een kernwaarde van de Proto-Indo-Europese cultuur. Jonge mannen gebruikten hun buit om een bruidsschat te betalen en een volwassen leven te beginnen. Dit idee wordt weerspiegeld in de taal, waar termen voor bruidsschat veelvuldig voorkomen.
Vrouwenroof was ook een praktijk, zoals terug te zien in Oud-Ierse en Vedische wetten. Hier werd het ontvoeren van een vrouw gezien als een vorm van huwelijk. In sommige culturen, zoals bij de Scythen, bleef dit ritueel in gewijzigde vorm voortbestaan.
De domesticatie van het paard leidde door deze praktijken indirect tot de vorming van nieuwe Proto-Indo-Europese bevolkingsclusters verder van het oorspronkelijke thuisgebied.
Paardenverering
De invloed van het paard op de ontwikkeling van de Proto-Indo-Europese culturen blijkt duidelijk uit de prominente rol die het speelt in hun mythologie en religie. Klik hier om meer te lezen in deze blog.
Paarden reliefs
https://www.celticwebmerchant.com/nl/epona-relief-gallie.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/relief-wagenrennen-circus-maximus.html
Paarden in de klassieke oudheid
https://www.celticwebmerchant.com/nl/romeinse-phalera-paart-zilverkleurig.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/romeinse-phalera-paard-goudkleurig.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-riemhaak-la-teneperiode.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/deepeeka-corinthische-helm-elite.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/deepeeka-romeinse-sporthelm.html
Paarden op pantser
https://www.celticwebmerchant.com/nl/leren-pauldron-epona.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/deepeeka-corinthische-helm-elite.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/deepeeka-gladiatorenhelm-thraex.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/deepeeka-romeinse-sporthelm.html
Paarden op drinkhoorns
https://www.celticwebmerchant.com/nl/drinkhoorn-odin-met-sleipnir.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/hoorn-drinkbeker-epona.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-drinkhoorn-epona.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/the-stallion-genuine-drinking-horn.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/hoornen-beker-odin-met-sleipnir.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/hoorn-drinkmok-epona.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/hoorn-drinkmok-sleipnir.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/hoorn-drinkbeker-sleipnir.html
Paarden op riembeslag
https://www.celticwebmerchant.com/nl/vikinggesp-midgaardslang.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/vikinggesp-midgaardslang-brons.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/ringerike-vikingriem-deluxe-zwart-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-riem-jellinge.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-leren-riem-170-cm.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/ringerike-vikingriem-deluxe.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/vikingriem-ringerike-stijl.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/ringerike-vikingriem-deluxe-bruin-verzilverd.html
Paarden op sieraden
https://www.celticwebmerchant.com/nl/leren-vikingarmband-met-draken.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-schildpadbroche-birka-graf-860.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-zeepaardhanger-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-armband-met-slangenmotieven.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/vikinghanger-sleipnir-en-odin.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-schildpadbroche-birka-graf-860-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-oorbellen-paarden-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-paardenhanger-brons.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltisch-zeepaard-zilver.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/hanger-thorshamer-met-paarden.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-oorbellen-paarden-brons.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-zeepaardhanger.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/vikingbracteate-replica.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-broche-epona.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/bronzen-vikinghanger-odin-op-sleipnir.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/gokstad-ruiteramulet-brons.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-paardensieraad-staraja-ladoga-brons.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-paardensieraad-staraja-ladoga-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/dierenkop-schildbroche-gotland-brons.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/odin-en-sleipnir-hanger-van-gotland.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/bracteate-tjurko.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/bracteate-zealand.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-paardenfibula.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-paarden-broche-rechts.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-paarden-broche-links.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-valkyrie-broche.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-paarden-hanger-starya-ladoga.html
Paarden op voorwerpen
https://www.celticwebmerchant.com/nl/vikingkam-ringerikestijl-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-weefgetouw.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/bronzen-vikingkam-ringerikestijl.html
Paarden op munten
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-munt-cunobelin.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-munt-trinovantes.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-amorican-stater.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/atheense-drachme-met-pegasus.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/gouden-stater-catuvellauni.html