De geschiedenis van Griekse helmen gaat terug tot de Myceense beschaving in het midden van het 2e millennium voor Christus. Uit deze periode dateren de vroegste helmvondsten en hun afbeeldingen op fresco’s: dit markeert het begin van de ontwikkeling van verschillende typen Griekse helmen. In deze blog behandelen verschillende type helmen die in de Griekse oudheid en de Hellenistische wereld werden gebruikt.
Myceense ‘zwijnentand’-helmen
Helmen gemaakt van tanden van everzwijnen waren bekend in de Myceense wereld van de zeventiende tot de tiende eeuw v.Chr. De helm werd gemaakt door smalle stroken everzwijnentand in rijen op een leren kap te bevestigen, met een voering van vilt voor extra comfort. Het aantal platen dat nodig was om een volledige helm te maken varieerde, maar er wordt door archeologen en historici geschat dat 40 tot 50 everzwijnen moesten worden gedood om slechts één helm te vervaardigen.
Een beschrijving van dit type helm verschijnt in boek tien van Homerus’ Ilias, waarin Odysseus wordt bewapend voor een nachtelijke overval op de Trojanen:
"Meriones gaf Odysseus een boog, een pijlkoker en een zwaard, en zette een slim gemaakte leren helm op zijn hoofd. Aan de binnenkant was een stevige voering van verweven banden, waarop een vilten kap was genaaid. De buitenkant was vakkundig versierd met rijen witte tanden van een everzwijn, waarbij de tanden in elke rij in afwisselende richtingen waren geplaatst."
In de oudheid gebruikten de Grieken het woord κυνέη (kunée) om te verwijzen naar een helm, wat letterlijk "hondenhuid" betekent. In Homerus' Ilias wordt de κυνέη gebruikt als aanduiding voor zowel een eenvoudige muts als een helm zonder vizier, kam of wangstukken, ongeacht of deze van leer of metaal was gemaakt. Daarentegen gebruikte Homerus het woord κόρυς (korus) voor koperen helmen met wangstukken en een paardenhaarkam.
Fragmenten van ivoor, vermoedelijk afkomstig van dergelijke helmen, zijn ontdekt bij Myceense archeologische vindplaatsen. Zo werden in Dendra ivoorfragmenten gevonden naast een bronzen pantser. Daarnaast toont een Myceense ivoren plaquette eveneens een afbeelding van een dergelijke helm.
Hoewel een zwijnentand helm minder bescherming bood dan een metalen helm, werd hij mogelijk gedragen als statussymbool of identificatiemiddel, vooral door leiders. Homerus vermeldt dat de helm van Odysseus een erfstuk was, dat generaties lang werd doorgegeven, wat wijst op de hoge waarde van dergelijke helmen. Helmen met daarop zwijnen afgebeeld worden vanaf de migratieperiode ook teruggevonden bij Germaanse volkeren. Het zwijn was ook een veelgebruikt symbool op Romeinse schilden en zwijnentanden zijn teruggevonden in de monumentale grafheuvels van de Yamnaya cultuur. Mogelijk moeten dit type Myceense helmen dan ook in een breder Proto-Indo-Europees perspectief worden gezien, waarbij de zwijn stond voor agressie. Ook was het namelijk een van de wilde dieren die jongeren moesten verslaan als deel van een ritueel om toe te mogen treden tot de krijgersklasse. Zwijnen symboliseerden hiermee de prestatiecultuur van deze samenlevingen.
Helmen in de Griekse duistere eeuwen
De Griekse ‘Donkere Eeuwen' duurden van ongeveer 1100 v.Chr. tot 800 v.Chr. Deze periode dankt zijn naam door de geringe hoeveelheid bronnen die hiervan beschikbaar zijn. Het wordt gekenmerkt door de ineenstorting van de Myceense beschaving, het verlies van het traditionele schrift en de algehele terugval in handel, kunst en architectuur.
De helmen van de helden uit de Trojaanse Oorlog, die niet door de Grieken zelf waren gemaakt, verschilden aanzienlijk van de Griekse helmen die zes eeuwen later op vazen werden afgebeeld. Deze vroege helmen bestonden uit vier platen.
Door de primitieve constructie van samengestelde helmen zijn slechts enkele exemplaren uit de oudheid bewaard gebleven. De eerste volledig metalen helmen verschenen in Griekenland rond de 15e eeuw v.Chr.. In het Archeologisch Museum van Heraklion (Kreta) bevindt zich een gedeeltelijk bewaard gebleven bronzen helm met verlengde wangstukken, een puntige koepel en een bevestigingspunt voor een pluim van paardenhaar.
Illyrische helmen (8e-5e eeuw v.Chr.)
Illyrische helmen waren de eerste volledig metalen helmen die na de donkeren periode in Griekenland werden geproduceerd. Bronzen platen werden gebogen om de vorm van het hoofd te volgen, overlappend geplaatst en met klinknagels aan elkaar bevestigd. Dit resulteerde in langwerpige verstevigingsribben aan de bovenkant van de helm. Later leerden de Grieken helmen uit één stuk te smeden, waarbij ze traditioneel de langwerpige ribben behielden. Helmen van dit type zijn voornamelijk gevonden in de regio die in de oudheid door Illyrië werd bewoond, wat deze helm zijn naam gaf.
De Illyrische helm is in de 8e-7e eeuw v.Chr. ontstaan in de Peloponnesos. Nauwkeurige afbeeldingen op Korinthische vazen zijn voldoende om aan te geven dat de Illyrische helm werd ontwikkeld vóór 600 v.Chr. Een kenmerkend aspect van deze helm is het ontbreken van een vizier, de langwerpige ribben aan de bovenkant, grote driehoekige wangstukken en een rechthoekige gezichtsopening. In de loop van de tijd werd een vizier toegevoegd, dat de nek beschermde door een verlengd achterstuk, en werden de "oren" (wangstukken) rond het gezicht gebogen. Deze helmen met vizier zouden worden ontwikkeld tot de Corinthische helm.
De Illyrische type helm belemmerde het zicht niet, hoewel de eerste twee varianten het gehoor wel belemmerden. Er waren vier soorten van deze helmen, die allemaal een open gezicht hadden:
- Type I (ca. 700–640 v.Chr.) liet de nek onbeschermd en belemmerde het gehoor.
- Type II (ca. 600 v.Chr.) bood nekbescherming, maar belemmerde opnieuw het gehoor.
- Type III (ca. 550 v.Chr.) bood nekbescherming en liet beter gehoor toe.
- Type IV (ca. 500 v.Chr.) was vergelijkbaar met Type III, maar het gehoor werd helemaal niet belemmerd.
De Illyrische helm werd gebruikt door de oude Grieken, Etrusken, Scythen en werd populair bij de Illyriërs, die hem later overnamen. Een variant van de helm was ook naar Italië verspreid, te zien aan het feit dat ze veel verschijnen op ivoren reliëfs, maar ook op een zilveren schaal in de "Bernardini"-graven in Praeneste. De helm raakte verouderd in de meeste delen van Griekenland in het begin van de 5e eeuw v.Chr. Het gebruik in Illyrië was tegen de 4e eeuw v.Chr. beëindigd. In Macedonië, dat technologisch minder ontwikkeld was in die tijd, bleven ze echter in gebruik tot de 4e eeuw v.Chr..
Corinthische helmen
De Corinthische helm was volledig gesloten en soms versierd met een kam van paardenhaar. Hij bood maximale bescherming aan het hoofd, maar het vizier en de gesloten gezichtsbedekking beperkten het zicht. Buiten de strijd kon de helm naar achteren worden geschoven op de nek, zodat het gezicht werd onthuld. Op antieke Griekse keramiek uit de 6e eeuw v.Chr. is de Corinthische helm een belangrijk kenmerk van de hopliet. Het ontstaan van deze helm hangt samen met de ontwikkeling van de dichte formatie van de falanx, waarbij een goed gezichtsveld minder belangrijk was.
Vanaf de 7e eeuw v.Chr. raakten Illyrische helmen in Griekenland langzaamaan buiten gebruik door de opkomst van het Corinthische type. Van de periode 725-650 v.Chr. zijn er ongeveer 30 vroege kegelvormige helmen teruggevonden, een gelijk aantal Illyrische helmen, en 17 Corinthische helmen. Uit vondsten van latere periodes (650-575 v.Chr.) verdwenen de kegelvormige helmen, nam het aantal Illyrische helmen af tot 7, terwijl het aantal Corinthische helmen steeg tot 90.
Corinthische helmen verschenen in de 7e eeuw v.Chr. en bereikten hun grootste populariteit in de 5e eeuw v.Chr., tijdens de Grieks-Perzische Oorlogen. Tegen het einde van de 5e eeuw v.Chr. werd het Corinthische type vervangen door de praktischere Chalcidische helm. In de 6e eeuw v.Chr. kreeg de Corinthische helm zijn bekendste vorm. Deze helm werd een van de symbolen van het oude Griekenland en een essentieel onderdeel van de uitrusting van hoplieten, zoals te zien is op fresco’s en keramiek. Vanaf het midden van de 5e eeuw v.Chr. ondergingen de Korinthische helmen verschillende modificaties, met name door de ontwikkeling van ambachtelijke centra in Attica, Macedonië, Zuid-Italië en andere regio’s.
Op basis van artistiek en archeologisch bewijs was de Corinthische helm de populairste helm tijdens de Archaïsche en vroege Klassieke perioden. Deze stijl maakte geleidelijk plaats voor de meer open Thracische helm, Chalcidische helm en de veel eenvoudigere Pilos-helm, die goedkoper was om te produceren en de zintuigen van de drager (zicht en gehoor) niet belemmerde. Talrijke voorbeelden van Corinthische helmen zijn opgegraven, en ze worden vaak afgebeeld op oude Griekse keramiek.
De Corinthische helm in Italië
Naast de falanx en hopliet namen de volkeren van Italië ook dit type Griekse helm over. Hij werd zeer populair, waarvan veel varianten in Italië zijn teruggevonden. Buiten gevechten droegen Griekse hoplieten de helm vaak omhoog om meer comfort te bieden. Deze gewoonte leidde tot aanpassingen in Italië, waar de openingen steeds kleiner werden. Hierdoor werd de helm niet langer over het gezicht getrokken, maar als een kap gedragen. Hoewel de klassieke Corinthische helm bij de Grieken geleidelijk werd vervangen door meer open modellen, bleef de Italo-Corinthische variant tot in de 1e eeuw n.Chr. in gebruik. Deze aangepaste versie werd onder andere door het Romeinse leger gedragen. De 15de-eeuwse barbute kan ook worden gezien als een heropleving van de Corinthische helm.
Gewoonlijk had de helm een opening bij de mond, maar in de Griekse poleis van Zuid-Italië (Apulië) zijn massieve helmen uit de 6e tot 5e eeuw v.Chr. gevonden. Deze helmen lijken op een ijzeren kom met openingen voor de ogen en ademhaling in een kenmerkende T-vorm, waarbij het vizier het "T"-patroon in tweeën deelt. Dit type helm staat bekend als de Apulo-Corinthische helm.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/ulfberth-corinthische-helm-type-a.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/deepeeka-corinthische-italische-helm.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/deepeeka-corinthische-helm-elite.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/deepeeka-corinthische-helm-met-helmkam.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/deepeeka-corinthische-italische-helm-gebronsd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/griekse-hoplietenhelm.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/vroege-corinthische-helm.html
Chalcidische helm
De Chalcidische helm verscheen in de 6e eeuw v.Chr. en bleef drie eeuwen in gebruik, totdat hij in de 3e eeuw v.Chr. werd verdrongen door eenvoudigere Pilos- en Thracische helmen. In tegenstelling tot de Corinthische helm, heeft de Chalcidische helm wangkleppen waardoor de oren beter open bleven. Dit was comfortabeler voor de drager maar bood minder bescherming. Het vizier is symbolisch of ontbrak geheel, wat het zicht verbeterde. De wangstukken waren breed en plat, met een rechthoekige of afgeronde vorm en vaak een gegolfde voorrand. Ze konden worden vastgezet met lussen.Visueel bestond de helm uit twee delen: een bolvormige bovenkant en een onderste gedeelte, die met elkaar verbonden waren aan de opvallend verhoogde rand.
Attische helm
Attische helmen waren een variant van de Chalcidische helm, geproduceerd door de ambachtsschool in Attica. De oudheidkundige Peter Connolly classificeert de Attische helm als een variant van de Chalcidische helm, maar zonder vizier.
Andere verschillen met de Chalcidische helm zijn de puntige maanvormige wangstukken, die meestal met scharnieren vastgezet worden. Terwijl de Chalcidische helm vaak werd versierd met een helmkam en veren, had de Attische helm een archaïsche Carische kam van paardenhaar.
De Attische helm werd zeer gewaardeerd door de Etrusken en heeft een geschiedenis van meer dan duizend jaar. In Italië werd de helm massaal overgenomen, vooral door de Etrusken en Oscanen, die hun eigen varianten ontwikkelden, zoals de Etrusco-Attische en Osco-Attische helmen.
De Oscanen, afkomstig uit Centraal-Italië, gebruikten de Attische helm veel en pasten hem aan naar hun eigen stijl. Ze speelden een belangrijke politieke en militaire rol in Italië vanaf de 5e eeuw v.Chr., en werden rivalen van zowel de Romeinen als de Grieken. De Apuliërs en Messapiërs ontwikkelden ook hun eigen versies van de helm.
Hoewel de Attische helm populair was in Italië, werd hij minder gebruikt door de Grieken in Magna Graecia en Sicilië, en kwam hij daar vooral voor door de aanwezigheid van Etruskische en Oscaanse huurlingen. Later verspreidde het gebruik van de helm zich via de Romeinen naar andere delen van de Mediterrane wereld.
Boeotische helm
De Boeotische helm was een type helm die in het oude Griekenland en andere Griekse beïnvloede gebieden werd gebruikt tijdens de klassieke en Hellenistische periodes, en ook in het oude Rome. Deze helm was gebaseerd op de vorm van een naar beneden gevouwen Boeotische versie van de petasos, een type Griekse zonneklep, vaak gemaakt van vilt. Het was een open helm die goed zicht aan de zijkanten bood en het gehoor niet belemmerde. De helm had een gewelfd oppervlak met een brede rand die naar beneden sloeg. De rand kwam aan de achterkant naar beneden om de nek te beschermen en stak naar voren over het voorhoofd. Aan de zijkanten was de rand in een complex patroon gevormd, met vouwen die naar beneden wijzen en het gezicht wat bescherming gaven. Soms werd er een lange pluim aan de helm bevestigd. Omdat het belangrijk was voor cavaleristen om goed zicht en gehoor te hebben, was dit type helm vooral populair bij de cavalerie. Het bood bescherming tegen neerwaartse slagen en projectielen en lijkt op de middeleeuwse ketelhoed.
De helm werd uit één stuk brons geslagen met een mal, en een van deze mal is nog steeds te zien, gemaakt van kalksteen. Een goed bewaarde Boeotische helm, die waarschijnlijk toebehoorde aan een cavalerist van Alexander de Grote, werd gevonden in de Tigris-rivier in Irak en is nu te zien in het Ashmolean Museum. In de late Hellenistische periode veranderde de helm in een type met een hogere, meer conische top en vaak een kleinere rand.
De Atheense militaire expert Xenophon raadde de Boeotische helm speciaal aan voor de cavalerie, en zei: "Dit type biedt niet alleen de beste bescherming voor alles boven de borstplaat, maar zorgt ook voor goed zicht." Alexander de Grote volgde dit advies op en gaf zijn cavalerie deze helm. Zowel de Alexander-sarcofaag als de Alexander-mosaic tonen cavaleristen van het oude Macedonische leger die deze helm dragen. Als een speciale cavaleriehelm werd de Boeotische helm echter niet zo veel gebruikt als andere oude helmen, zoals de Korinthische of Phrygische helmen.
De helm werd later ook door de opvolgers van Alexander de Grote gebruikt, waarschijnlijk door de hele Hellenistische wereld, maar wordt vooral vaak afgebeeld op de munten van de Greco-Bactrische en Indo-Griekse koninkrijken, waar de heersers vaak een variant van de helm droegen.
De helm werd ook gedragen door de Romeinse cavalerie in de Republikeinse periode. Op het altaar van Gnaeus Domitius Ahenobarbus (een consul in 122 v.Chr.) wordt een Romeinse cavalerist afgebeeld die de helm draagt met een latere, meer conische top en een vallende paardenhaar-pluim.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/griekse-boeotische-helm-messing.html
Phrygische & Thracische helm
De Phrygische helm is een replica van de hoed die gedragen werd door Scythen, Thraciërs en andere volken. De verlengde koepel buigt naar voren. Krijgers van de Macedonische falanx gebruikte deze helmen. In Macedonië transformeerden bronzen Phrygische hoeden in de 2e eeuw v.Chr. naar Thracische helmen, met een verlengde opwaartse ‘koepel’ die de ogen van de drager in de schaduw zette en bescherming bood voor het bovenste deel van het gezicht tegen neerwaartse slagen. Het gezicht werd verder beschermd door grote wangstukken, die apart van de helm werden gemaakt. Soms waren deze wangstukken zo groot dat ze elkaar in het midden ontmoetten, waarbij een opening voor de neus en ogen werd achtergelaten. Wanneer ze op deze manier werden geconstrueerd, hadden ze vaak reliëf- en gegraveerde versieringen die een baard en snor imiteerden. Soms was hij voorzien van een kam voor paardenhaar of konden er veren geplaatst worden.
De Phrygische helm wordt ook wel Thracische helm en werd populair in de gehele Hellenistische wereld tot ver in de periode van de Romeinse Republiek. Deze helm werd veel gebruikt door Italische volken, Etrusken, Thraciërs, Phrygiërs en Daciërs door de Hellenistische en Romeinse republikeinse periode heen, en door sommige etniciteiten tot in de Romeinse keizertijd. De Phrygische helm werd gedragen door de Macedonische cavalerie in de tijd van Koning Philippus, maar zijn zoon Alexander zou de voorkeur hebben gegeven aan de Boeotische helm voor zijn cavalerie, zoals aanbevolen door Xenophon. Het koninklijke graf in de Vergina-tombe bevatte een helm die een variant was op het Phrygische type, uitzonderlijk gemaakt van ijzer, wat het gebruik door cavalerie zou ondersteunen. De Phrygische helm wordt prominent gedragen in afbeeldingen van de infanterie van Alexander de Grote’s leger, zoals op de contemporaine Alexander-sarcofaag.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/deepeeka-thracische-hoplietenhelm.html