Kerstmis of winterzonnewende wordt al duizenden jaren gevierd. In deze blog nemen we je mee naar het pre-christelijke Yule dat door Germanen, Vikingen en Balto-Slaven in Noord-Europa werd gevierd. Daarbij hebben we een passende luxe outfit samengesteld die je warm houdt tijdens de winterdagen en festivals.
De winterzonnewende in vroege samenlevingen
Al 15.000 jaar geleden speelde de winterzonnewende een belangrijke rol in het leven van vroege samenlevingen. Voedselverzamelaars, jager, vissers in Europa vreesden de nacht, die werd geassocieerd met de dood en gevaar van roofdieren zoals beren en wolven. De overgang dat de dagen na de winterzonnewende langer werden en de nachten korter, was voor hen een belangrijk keerpunt dat waarschijnlijk werd gevierd in hun sjamanistische natuurreligie.
Neolithische winterzonnewende
Rond 8000 v.Chr. arriveerden de eerste boeren vanuit Anatolië in Europa, verantwoordelijk voor monumenten zoals Stonehenge. Voor deze neolithische gemeenschappen markeerde de winterzonnewende het belangrijkste moment van het jaar, als overgang van lange nachten, geassocieerd met de dood, naar kortere nachten die de lente aankondigden. Veel neolithische grafmonumenten in Groot-Brittannië en Ierland zijn ontworpen zodat zonlicht tijdens de winterzonnewende de grafkamers verlicht, wat de symbolische verbinding tussen de doden en hun wedergeboorte benadrukt. Het was de overgangsperiode waarbij de dode aarde binnenkort weer graan zou geven. Tot hier toe had men de winter overleefd en dat was reden voor feest!
De Indo-Europese zonnecultus
Vanaf 3000 v.Chr. migreerden semi-nomadische herders van de Pontisch-Kaspische steppen naar Europa. Zij werden de voorouders van veel moderne Europese volkeren en spraken proto-Indo-Europees: de taal waar de meeste Europese talen vanaf stammen.
De kosmische orde was het uitgangspunt van hun religie. De duisternis was symbool voor de dood en chaos, en het licht voor de kosmische orde, vruchtbaarheid en het leven. Er waren verschillende goden die met hemellichamen en licht te maken hadden, zoals *Seh₂ul (Oudnoors Sól), god van de zon, *Meh₁not (Oudnoors Máni), god van de maan en *H₂éwsōs (West-germaans Eostre) godin van de dageraad.
De winterzonnewende, die tussen 21 en 23 december valt, werd door veel Indo-Europese volkeren gevierd. De Romeinen vierden rond de Saturnalia, ter ere van de god Saturnus, en keizer Aurelianus maakte deze periode in 274 n.Chr. tot het festival Dies Natalis Solis Invicti, de geboortedag van Sol Invictus of de 'onoverwinnelijke zon'. De Vediërs uit India vierden het Mahavrata festival, voorafgegaan door de rituelen van Pitryajna, Traiyambakahoma en Ekastaka; en de Perzen Yalda-nacht, terwijl de Gallische Coligny-kalender melding maakt van de maand Equos, die waarschijnlijk verband hield met vruchtbaarheid.
De datum van Yule
Een fragment van een gotische kalender uit de 6de eeuw n.Chr. noemt frumajiuleis, hoewel het niet zeker is of hiermee de maand december bedoeld wordt. Dit zou de vroegste melding van een Yulemaand zijn.
De Angelsaksische historicus Bede bevestigt dat zowel de maand december als januari Giuli genoemd wordt. In de IJslandse kalender, die onder andere door Snorri Sturluson gebruikt werd, heet de tweede maand van de winter, die eind november begint, ýlir.
Het is niet zeker wanneer het Yulefeest precies gevierd werd, maar het viel niet samen met het latere christelijke kerstfeest. De Hákonar saga góða uit Snorri Sturlusons Heimskringla (12de/13de eeuw) vertelt dat Yule tijdens de Midwinternachten gevierd werd en dat koning Haakon de Goede ervoor zorgde dat de datum verplaatst werd het christelijke kerstfeest.
De Midwinternachten vielen ná de winterzonnewende, volgens Andreas Nordberg tijdens de volle maan tweede Yulemaand, dus januari. Dit komt overeen met het verslag van bisschop Thietmar van Merseburg, die vertelt dat de Vikingen elke negen jaar in januari in Lejre samenkwamen voor een blót, waar ze aan de goden offerden.
De Angelsaksische Yuletijd: ġēol
In de Oudengelse periode was Yule, ġēol of ġēohol, een 12-daags festival, wat later de Twelve days of Christmas werd. Hierbij verwees ǣrra ġēola (voor-Yule) naar de periode voor het Yule-feest (december) en æftera ġēola (Na-Yule) naar de periode erna (januari). Dit betekent dat de Yuletijd ongeveer twee maanden lang was.
Mōdraniht ("Moedernacht")
Mōdraniht (nacht van de moeders), was een paganistisch ritueel dat door de Angelsaksen werd gevierd op de avond die nu bekendstaat als kerstavond.
Deze gebeurtenis wordt uitsluitend vermeld door de 8e-eeuwse Engelse monnik en historicus Beda in zijn werk De Temporum Ratione. Hij beschrijft dat de heidense Angelsaksen hun jaar begonnen op de achtste dag voor de kalenden van januari (25 december), en dat de nacht ervoor, die voor christenen heilig is, door de heidenen "Mōdraniht" werd genoemd, wat "Nacht van de Moeders" betekent.
Hoewel Beda geen gedetailleerde beschrijving geeft van de rituelen die tijdens Mōdraniht werden uitgevoerd, suggereren sommige geleerden, onder andere Rudolf Simek, dat het festival mogelijk offers inhield ter ere van vrouwelijke godheden of voorouderlijke moeders.
Zij leggen verband tussen Mōdraniht en de Germaanse Matres en Matronae, vrouwelijke wezens die vaak in trio's werden afgebeeld en werden vereerd in delen van Germanië. Daarnaast zijn er parallellen getrokken met Scandinavische tradities, zoals de nornen en dísablót, een offerfeest ter ere van de dísir, vrouwelijke beschermgeesten of voorouderlijke geesten.
De informatie over Mōdraniht is beperkt tot Beda’s vermelding en veel interpretaties zijn gebaseerd op vergelijkingen met andere Germaanse en Scandinavische tradities. Desalniettemin wordt Mōdraniht beschouwd als een belangrijk voorbeeld van prechristelijke rituelen die gericht waren op het eren van vrouwen, godinnen en voorouders tijdens de midwinterperiode. Hoewel Yule in het seizoen van de doden viel, was het ook een feest waarin men om vruchtbaarheid in het volgende jaar kon vragen. Als zodanig staat het in de bredere context van de Germaanse wintervieringen rond Yule.
Wassail
De traditie van wassail startte als de groet “was hál” of “waes haeil”, waarmee de Angelsaksen een proost uitbrachten op elkaars goede gezondheid. Uiteindelijk werd deze begroeting synoniem aan wat er tijdens de proost werd gedronken: een warme, gekruide drank, meestal bier of wijn.
In ieder geval vanaf de 15de eeuw gingen boeren op de twaalfde nacht van kerst (5 of 6 januari) met een wassailkom langs de deur van hun landheer, of rijkere buren. De bezoekers zongen liederen in ruil voor eten en drinken. Deze gaf ze eten en drinken, in ruil voor hun zegen. Wanneer de landheer weigerde, werd hij vervloekt.
In de late 16de eeuw ontstond ook het Apple-Wassailing in Zuid-Engeland. Groepen jonge mannen trokken door appelboomgaarden en voerden rituelen uit in ruil voor een beloning. Ze zongen liederen of maakten zoveel mogelijk lawaai. Het doel was om ciderappelbomen "wakker te maken" en kwade geesten te verjagen, zodat de oogst succesvol werd. De ceremonie werdgeleid door een wassailkoning en -koningin, waarbij toast gedrenkt in wassail als offer in de bomen wordt gehangen.
Deze Wassailrituelen zijn pas in de late middeleeuwen ontstaan, maar hebben waarschijnlijk een veel oudere paganistische oorsprong. Het diende als symbool voor wederkerigheid, een belangrijk Indo-Europees principe. De boeren zongen voor (prezen) hun landheer, in ruil voor voedsel. Hiermee bevestigden ze hun patroon-cliëntrelatie.
Het Scandinavische Yule
De Hákonar saga góða vertelt dat er tijdens het Yulefeest voor koning Haakon drie toasts gemaakt werden: de eerste beker was voor Odin “voor overwinning en macht”, de tweede beker voor Njörðr en Freyr “voor goede oogsten en vrede” en de derde beker, de bragarfull, ter ere van de koning zelf.
De Orkneyinga saga vertelt dat midwinter juist verbonden is met Thor, ook een god die geassocieerd is met het weer en vruchtbaarheid.
Odin en de Wilde Jacht
De periode tussen Halloween (álfablót) en Yule was het dodenseizoen. Dit was de tijd van de Wilde Jacht, een spookachtige processie geleid door Odin, en verhoogde bovennatuurlijke activiteiten, waaronder de aanwezigheid van draugar - ondode wezens die op aarde dwalen.
De god Odin had vele namen, waaronder Jólnir (‘de Yule-god’). Volgens de Ágrip uit de 12de eeuw komt vanuit deze bijnaam het woord jól, wat verwijst naar een feest in het algemeen. Ook de goden zelf werden soms jólnar genoemd.
Freyr en het feest van vruchtbaarheid
Freyr was de god van koningschap, vruchtbaarheid, vrede, voorspoed en goede oogsten. De middeleeuwse kroniekschrijver Adam van Bremen vertelt dat hij werd geassocieerd met vrede en plezier en dat de tempel van Uppsala een fallusbeeld in zijn eer had. Volgens Snorri Sturluson was Freyr "de meest beroemde van de æsir ", en werd hij vereerd voor een goede oogst en vrede.
Het Romeinse Saturnalia (25 december) wordt in verband gebracht met de god van de vruchtbaarheid van het land, Saturnus. Deze traditie zien we dus ook terug bij de Vikingen.
Het Yuleritueel
Het meest bekende Yuleritueel is de blót of het offer. De bekendste bron hiervan is Hákonar saga góða uit de 12de/13de eeuw, die gebeurtenissen beschrijft uit de late 10de eeuw.
Hákonar saga góða verhaalt hoe het volk bijeen kwam bij de tempel, met eigen voedsel. Vee en paarden werden geofferd. Het bloed (hlaut) van de offerdieren werd in een kom (hlautbolli) opgevangen en met twijgen (hlautteinar) op de aanwezigen, de tempelmuren en de godenbeelden gesprenkeld. Het vlees van de geofferde dieren werd gekookt en tijdens het banket geserveerd. Vuren werden in het midden van de tempel aangestoken en ketels hingen erboven. De leider van het feest zegende de offerbeker (drinkhoorn) en het vlees. Drank, met name bier, vloeide rijkelijk. Tijdens het banket werden de toasts aan Odin, Freyr en de leider gedronken. Ook toastte men op de gedachtenis van de overledenen, de minni.
Het offeren van een paard was niet ongebruikelijk. De Proto-Indo-Europeanen, oorspronkelijk een ruitercultuur, geloofden dat de zon werd voortgetrokken door paarden. Het paard was symbool voor het land, vruchtbaarheid en koningschap. De koning offerde het paard en doodde hiermee symbolisch de zon, om ervoor te zorgen dat de zon opnieuw geboren kon worden. Enkel door de dood kon nieuw leven ontstaan. Door de wedergeboorte van de zon brak een nieuwe tijdsperiode aan. Hiermee offerde de koning zichzelf in wezen ook, als eed aan zijn land. Doordat zijn onderdanen het offer opaten, verbonden ze zich opnieuw aan de koning en het land.
Een andere belangrijke ceremonie was de sonar-blót en de heitstrenging. Dit wordt beschreven in de Helgakviða Hjörvarðssonar en de Hervarar saga ok Heiðreks. De sonargöltr, een zwijn, werd op Yule-avond naar binnen geleid. De aanwezigen legden hun hand op de haren van het beest en zworen eden. Hiermee bevestigden ze waarschijnlijk hun band met de koning en ook met de goden. Na het zweren werd het dier geofferd en mogelijk als hoofdmaaltijd van het offerbanket gegeten. De god Freyr reed op het zwijn Gullinbursti (‘gouden borstels’) en zo was het dier aan hem gewijd. Wellicht is dit ook waarom men tegenwoordig nog varkensvlees eet tijdens kerst.
Samenstelling Yule outfit deluxe
In deze blog hebben we een 9de-10de eeuwse Viking vrouw samengesteld. Haar outfit is gebaseerd op de kledij die een rijke Vikingvrouw, zoals de vrouw van een Jarl (Viking hoofdman) zou hebben gedragen. De Vikingvrouw in deze reconstructie noemen we Freydís.
Viking onderjurk
Freydís draagt een onderjurk. De onderjurk was meestal wit of crème, gebleekt of ongebleekt. De onderjurk werd regelmatig gewassen en zorgde ervoor dat de bovenkleding minder snel vies werd. Door kleding te wassen vervagen de kleuren. De onderjurk zorgt er dus voor dat de dure bovenkleding langer meegingen.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/jurk-laga-naturel.html
Viking jurk
Freydís draagt een luxe Vikingjurk. De jurk heeft de kleuren blauw en rood die lastig waren om in hoge kwaliteit te maken.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/vroeg-middeleeuwse-jurk-clotilde-blauw-rood.html
Viking hoofddoek
Getrouwde Viking vrouwen droegen meestal een hoofddoek. Deze beschermde het haar tijdens werkzaamheden en tegen de rook die uit de haard kwam. Waarschijnlijk werden tijdens religieuze rituelen vaak hoofddoeken gedragen als teken van erkenning van de goden die boven de stervelingen leven.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/middeleeuwse-hoofddoek.html
Viking hangerok
Over de jurk draagt Freydís een paarse hangerok. Paars was extreem moeilijk te maken en alleen de rijkste vrouwen in de Viking samenleving konden zich paars veroorloven. De hangerok is geborduurd met verschillende knoopmotieven. Met deze hangerok straalt Freydís gezag uit in haar samenleving. Daarmee benadrukt ze haar rol als Jarlske, zei moest haar man vertegenwoordigen als hij afwezig was bijvoorbeeld wanneer hij op Viking ging. De Jarlske had een belangrijke centrale en vaak semi-religieuze positie in de samenleving.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/hangeroc-alva-vissegraatmotief-lila.html
Schildbroches en decoratie
De schildbroches van Freydís maken de hangerok en haar jurk aan elkaar vast. De schildbroches opzich zijn al zeer luxe. Daarnaast draagt Freydís tussen haar schildbroches luxe kettingen waaraan voorwerpen zoals nagel en oorreinigers zijn bevestigd. Aan de koorden tussen de schildbroches werden ook allerdaagse voorwerpen zoals messen, naaldenkokers en scharen vastgemaakt.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-schildpadbroche-birka-graf-860-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-sieraadverdeler-oeland-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-ketting-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/rusvik-lunula-amulet-klein-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-naaldenkoker-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/sieraadhaakje-puntig-verzilverd.html
Cosmetica setjes
Sommige Viking vrouwen droegen cosmetica artikelen zoals nagelreinigers, oorlepels en pincetten aan hun schildbroches. Ook Viking mannen werden vaak met kammetjes begraven. Vikingen waren aanzienlijk schoner dan Christenen die in dezelfde tijd leefden. De reden hiervoor was dat in hun paganistische geloof schoonheid en structuur staan voor kosmische orde. Daarom werd van een Viking verwacht zichzelf ritueel te wassen voordat hij zich tot zijn goden keerde. Vrouwen dragen daarom luxe cosmetica setjes aan hun schildbroches als een vorm van deugdelijkheid en status.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/prikker-birka-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/birka-oorlepel-graf-523-verzilverd.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/birka-viking-oorlepel-graf-660-verzilverd.html
Viking riem
Freydís draagt een donkere Vikingriem met zilveren riembeslag. Om haar status te benadrukken.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/birkariem-deluxe-bruin-verzilverd.html
Viking schoenen
Freydís draagt keerschoenen. Dit waren de meest voorkomende type schoenen overal in de Viking wereld. Schoenen zoals deze werden zowel door mannen als vrouwen gedragen.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-schoenen-thor.html
Viking kaftan
Viking vrouwen droegen mogelijk ook kaftans. Deze werden waarschijnlijk vaak gemaakt van wol. De kaftan is een winterjas die tijdens de koude dagen van yule een welkome uitbreiding op haar outfit was. Waarschijnlijk werd de kaftan niet aangedaan tijdens officiële gelegenheden, men ziet daardoor immers alle luxe en bling niet meer. Op afbeeldingen uit de Vikingtijd staan vrouwen altijd in hun luxe kledij afgebeeld. Dit betekend niet dat ze in het dagelijks leven altijd zo gekleed gingen.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-kaftan-loki-blauw.html
Viking mantel
Over haar kaftan draagt Freydís een mantel. Deze wolle mantel werd gebruikt tijdens de koude Noord-Europese winters.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/mantel-hibernus-herfstgroen.html
Viking kaproen
Er zijn enkele kaproenen van rond de Vikingtijd gevonden. Een 4de-eeuws Pictisch origineel is teruggevonden op de Orkney eilanden bij Schotland. De kaproen in deze samenstelling is gebaseerd op een 11de eeuws origineel, teruggevonden in Skjoldehamn in Noord-Noorwegen.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/kaproen-cucullus-rood.html