We weten allemaal dat modern Halloween is overgewaaid vanuit Amerika en dat dit feest zijn oorsprong heeft in het Ierse samhain. Maar wat betekent dit in een bredere Indo-Europese context? Wat vertellen deze feesten over onze vorm van voorouderverering?
In deze blog proberen we de dziady, het Slavische equivalent van samhain, laagdrempelig in een bredere context te plaatsen.
Indo-Europese voorouderverering
Indo-Europees paganisme is een dharmatische natuurreligie; we spreken van dharmatisch omdat er voorschriften en regels waren die de kosmische orde handhaafden en ondersteunden.
Hierin spelen de voorouders een belangrijke rol. Duizenden jaren lang begroeven de Proto-Indo-Europese volkeren hooggeplaatste overledenen in grafheuvels. Op de steppen waren deze heuvels al van verre zichtbaar. Het waren heilige plekken die de status van de voorouder benadrukten. Stammen, die overwegend nomadisch waren, gingen regelmatig terug naar deze plekken om te offeren ter ere van de voorouders. De mensen die in deze grafheuvels lagen waren ook een personificatie van de semi-mythologische voorouders van de stam. Hun heldendaden en prestaties werden generaties lang doorverteld en vereerd. Hun daden werden in de bardische orale tradities van het volk vereeuwigd. Volkeren van Indo-Europese afkomst, zoals de Grieken, Romeinen, Germanen, Kelten, Balto-Slaven, Indo-Iraniërs, Indo-Ariërs hielden deze traditie in stand.
In deze context moeten we de Germaanse álfablót, het Keltische samhain en het Slavische dziady zien.
Al deze feesten hebben één ding gemeen: het herdenken van de overleden voorouders. Dit kunnen zowel de eigen voorouders zijn als de mythologische voorouders van de stam of clan. Voorouderverering is een zeer belangrijk gebruik in de Indo-Europese culturen. Het verbindt het volk en creëert een band van eer en trots.
Wat is dziady
De naam dziady betekent letterlijk grootouders, en komt van het Proto-Slavische woord *dědъ, ‘voorouder’. Het feest werd met name gevierd in de Oost-Slavische gebieden, Polen, Wit-Rusland, Rusland en Oekraïne.
In tegenstelling tot samhain en álfablót werd dziady minstens twee keer per jaar gevierd: in de lente, rond eind april of begin mei, en in de herfst, rond eind oktober of begin november.
Tijdens de lenteviering, de overgang naar het warme seizoen, lag de nadruk minder op het directe contact met de geesten van overleden voorouders en meer op de viering van wedergeboorte, vruchtbaarheid en de cycli van de natuur.
De herfstviering focuste zich daarentegen op contact met overledenen. Men eerde de zielen van de gestorven voorouders en vroeg hun hulp en bescherming. De voorouders waren niet alleen familieleden, maar ook de mythologische voorouders van de gehele stam.
De Slaven geloofden dat de geesten van de voorouders op bepaalde tijden van het jaar terug konden keren naar de aarde en dat ze de levenden konden helpen, maar ook problemen konden veroorzaken als ze niet goed behandeld werden. Door offers te brengen en rituelen uit te voeren, hoopten mensen om een goede relatie met deze zielen te behouden.
Het feest werd in huiselijke kring gehouden. Mensen aten samen en gaven een deel van hun voedsel aan de voorouders. Dit deden ze door een bord voor de doden te bereiden, bewust voedsel te morsen, of naar een begraafplaats te gaan en daar eten te offeren. Het voedsel werd tenminste een dag niet verstoord, zodat de geesten hieraan konden deelnemen. Geschikt eten was brood, honing, graan (gerst), eieren, noten en drank. Dit offer toonde de welvaart van de mensen aan en was een symbool voor vruchtbaarheid. Mogelijk is het offer van eieren de basis geweest voor het latere paasei.
Om de overledenen uit te nodigen, zette de familie de ramen en duren op een kier. Ze staken kaarsen of vuur aan bij kruispunten, voor ramen of bij kerkhoven. Het vuur was een symbool voor reiniging en gidslicht voor de zielen. Daarnaast voorkwam het dat zielen van mensen die plots overleden waren, demonen werden. Deze zielen waren tijdens dziady extreem actief. Ook het woord voor demon kwam uit hetzelfde Proto-Slavische woord *dědъ. Mogelijk geloofde men dus dat een ziel ofwel voorouder, ofwel demon kon worden na zijn dood.
In sommige Slavische gebieden staken mensen ook sauna’s aan, zodat de geesten zich konden opwarmen voordat ze weer terug naar hun wereld reisden. De joodse reiziger Ibrahim Ibn Ya'qub vertelde in de 10de eeuw dat de Slaven blokhut-sauna’s gebruikten.
Tussen de 9de en 12de eeuw werden de West-Slavische stammen gekerstend. De kerk ontmoedigde het gebruik van heidense rituelen. Toch bleven sommige gebruiken bestaan, vaak vermengd met christelijke rituelen. Het feest evolueerde tot een vorm van herdenking die opging in Allerheiligen en Allerzielen.
Get the look: Beleka
In deze get the look-serie hebben we twee outfits samengesteld. De vrouw hebben we Beleka genoemd, letterlijk ‘wit’. De kleur wit stond symbool voor schoonheid. Ze viert dziady samen met haar man Gostislav. De blog over hem kan je hier teruglezen.
Gostislav en Beleka woonden in wat nu zuid-Polen is, een kruispunt tussen de Oost- West- en Zuid-Slavische regio’s, in het rijk Moravië. Ze waren boeren, hielden vee en verbouwden graan.
Slaapringen (tempelringen)
Slavische vrouwen uit alle lagen van de samenleving droegen in de vroege middeleeuwen vaak slaap- of tempelringen. Deze ringen werden bij de slapen gedragen en dit kon op verschillende manieren, aan een hoofdband, door het haar gevlochten of als oorsieraad. De tempelringen waren meestal van metaal (brons, zilver of soms zelfs goud) en zijn door het gehele Slavische gebied gevonden. Ook de Merovingers namen dit gebruik over. Het ontwerp verschilde per regio.
Beleka draagt twee soorten ringen: aan de hoofdband over haar hoofddoek draagt ze een ‘ring and bar’ type. Het origineel daarvan is in Polen teruggevonden.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/gordel-hedwig-donkerblauw.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/slavische-oorbellen-zawada-lanckoronska-brons.html
Aan haar oren draagt ze ringen van het ‘dangling chain’ type. Dit is een wat later ontwerp (10de/11de eeuw). Het origineel is gevonden in Staraja Ladoga, bij St Petersburg, en komt uit de 11de eeuw. Dit gebied werd vanaf de vroege 8ste eeuw door Scandinaviërs bewoond, en in de graven zijn goederen van Zweedse, Finse, Slavische en zelfs Arabische komaf gevonden.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-oorbellen-paarden-brons.html
Hoofddoek
Ongetrouwde Slavische vrouwen droegen hun haar los, of in een vlecht. Na hun huwelijk droegen ze een hoofddoek. Overigens werden tempelringen waarschijnlijk ook door meisjes gedragen.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/middeleeuwse-sluier.html
Sieraden
Beleka draagt verschillende amuletten.
Het eerste is een gegranuleerd amulet in typisch Slavische stijl. Het origineel komt uit een graf in Birka.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/birka-amulet-graf-943.html
Het tweede is gebaseerd op de Zbruch idol, een voor-christelijk beeldhouwwerk uit Oekraïne dat in de 9de eeuw is gemaakt. Men dacht vroeger dat dit een afbeelding was van Svetovit, de god van de overvloed en oorlog. De exacte betekenis is onduidelijk. De pilaar zelf heeft drie ‘lagen’: de onderste laag toont aan drie zijden een bebaarde man, de middelste laag toont vier figuren (mogelijk twee mannen en twee vrouwen), waarvan één met kind, en de bovenste laag toont eveneens vier figuren waarvan één met een ring/armband (mogelijk een eedring), één met een drinkhoorn, en één met een zwaard en een paard. Deze drie lagen symboliseren mogelijk de drie lagen van de wereld: de onderwereld, de mensenwereld en de godenwereld.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/slavische-hanger-swiatowid.html
Riem
Er zijn geen metalen gespen of riemeinden gevonden in graven van Slavische vrouwen. Ze droegen dus waarschijnlijk een stoffen, geweven riem. In het noordelijke Slavische gebied gebruikte men mogelijk ook de techniek van kaartweven.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-riem-caja-blauw.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-riem-elina-rood.html
Mes
Het mes was een belangrijk gereedschap voor in en om het huis, voor ambachten en het bereiden van eten. In veel graven werd naast een mes ook en wetsteen aangetroffen om het mes te slijpen.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/11de-eeuws-vikingmes-jorvik.html
Schort
Er waren twee soorten schorten die Slavische vrouwen droegen; het schort wat hier wordt gebruikt, en een driedelig schort, wat open aan de voorkant was.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/schort-alianor-naturel.html
Jurk + onderjurk
Beleka draagt een onderjurk van simpele, ongeverfde stof, en daaroverheen een jurk van wol.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/middeleeuwse-jurk-elisa-wit.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-jurk-wilma-wol.html
Schoenen
De teruggevonden Slavische schoenen zijn zogenaamde keerschoenen. Deze schoenen waren gemakkelijk te maken en te herstellen. Ze gaven alleen niet veel ondersteuning aan de enkel, zoals moderne schoenen dat wel doen.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/viking-schoenen-alva.html
Kaftan
Over haar jurk draagt Beleka een kaftan. Dit is ideaal voor de koude winterdagen
https://www.celticwebmerchant.com/nl/rusvik-viking-jas-kseniya-blauw.html
Mantel
Als het heel koud is, draagt Beleka zelfs een mantel over haar kaftan.
https://www.celticwebmerchant.com/nl/middeleeuwse-mantel-karen-bruin.html
