Blog & lookbook - Gehoornde speerdanser

In deze blog gaan we in op de gehoornde speerdanser die in de Germaanse cultuur vanaf de Migratieperiode en in de Vikingtijd in verband wordt gebracht met de Odinistische krijgscultuur. In deze blog gaan we in op de lange geschiedenis en zijn sjamanistische oorsprong. Ook vertellen hoe dit motief verband houdt met de Indo-Europese koryos, de Keltische god Cernunnos en zelfs met het christelijke beeld van de duivel.

Gehoornde sjamanen in het Meso- en Neolithicum

De traditie voor het dragen van geweien en hoorns dateert al uit het Mesolithicum. In Bedburg-Königshoven is een gewei-hoofddeksel teruggevonden, In Star Carr in Engeland zijn wel 21 vergelijkbare hoofddeksels teruggevonden. Waarschijnlijk hadden deze hoofddeksels een sjamanistisch doel en werden ze gebruikt om ritueel te transformeren.

Op een rotsgravure uit Rodøy in Noorwegen staat waarschijnlijk een sjamaan met gewei en ski's afgebeeld. Dit zou een figuurlijke uiting kunnen zijn van een sjamaan die een sjamanistische extatische reis onderneemt. Aangrenzende rotstekeningen tonen jachttaferelen en figuren met wapens. Soms tonen ze dansende, gehoornde figuren. Deze afbeeldingen worden geïnterpreteerd als rituele of symbolische voorstellingen van krijgersrituelen.

Een ander voorbeeld van een extatische dans kan worden gezien in de gravering van de "Dansende God" in Järrestad. Bij deze gravering zijn ook graveringen van steenbokken en een man die de hoorns van een steenbok vasthoudt afgebeeld.

Zowel de afbeeldingen als de geweihoofddeksels wijzen waarschijnlijk op de sjamanistische extatische reis waarbij de sjamaan zichzelf ritueel in het dier verandert, waarschijnlijk onder invloed van drogerende middelen.

Herten werden in verband gebracht met vruchtbaarheid omdat hun gewei jaarlijks afvalt en vernieuwd. De steenbok werd in verband gebracht met vruchtbaarheid, omdat ze voornamelijk tussen oktober en januari, de donkere tijd, paren. Mogelijk wordt het gewei ook in verband gebracht met de jacht of hierdoor indirect met oorlogvoering.

Gehoornde wapendansers in de bronstijd

Vanaf 3.000 jaar v.Chr. migreerden de Proto-Indo-Europese steppeherders van de Pontische steppen naar Europa. Hun cultuur vermengde zich met die van de neolithische volkeren die al in Europa leefden, zowel vreedzaam als met geweld. Ook deze steppeherders associeerden herten met vruchtbaarheid.

De Strettweg cultwagen (600 v.Chr.) vertoont naakte krijgers en naakte vrouwen. In het midden staat de moedergodin of de godin van de dageraad. Voorop in de wagen staat een hert met een groot gewei.

De Keltische god Cernunnos wordt regelmatig afgebeeld met een gewei, zoals op de Gundestrupketel (2de-1ste eeuw v.Chr.). Cernunnos is de god van de natuur, welvaart en vruchtbaarheid.

Parallel aan de traditie van het dragen van hertengeweien ontwikkelde in de bronstijd een nieuwe traditie van het dragen van hoorns.

Gedurende de Bronstijd verschuift de religieuze iconografie in Scandinavië. Representaties van de zonnewiel en de bijl (die vaak aan de Indo-Europese dondergod wordt toegeschreven) werden steeds prominenter. Tegelijkertijd nam de sjamanistische religieuze iconografie af.

Een rotstekening uit de bronstijd, evenals een klein beeldje uit de vroege bronstijd, vertonen een gehoornde stier met kleine bollen aan de uiteinden van zijn hoorns. Deze stieren worden regelmatig afgebeeld met ploegen, slangen en zonnekruizen. In Veksø en Zaeland (Denemarken) zijn twee gehoornde helmen gevonden uit de bronstijd (857 en 907 v.Chr.) De helmen waren in het water geworpen als offergave aan de goden. Ze zijn gedecoreerd met vogelmotieven en hadden waarschijnlijk een ritueel doeleinde, omdat ze te log waren voor gebruik in de oorlog.

Afbeeldingen van vergelijkbare gehoornde hoofddeksels zijn terug te vinden op een paardestel uit Fogdarp in Scania (Denemarken) en twee figuren uit Grevensvænge (Denemarken). De hoofddeksels worden telkens in tweetal gevonden en afgebeeld.

Runderen waren van groot belang voor de Proto-Indo-Europese steppe herders, als symbool voor vruchtbaarheid en continuïteit. De gehoornde mensen worden regelmatig afgebeeld samen met het zonnekruis en andere elementen die kunnen worden geassocieerd met zonneverering en vruchtbaarheid.

De hoofddeksels zijn in paren. Dit verwijst mogelijk naar de Proto-Indo-Europese kosmische tweeling *Manu en *Yemo en het scheppingsverhaal.

Het Proto-Indo-Europese scheppingsverhaal

In het begin waren *Manu en *Yemo vergezeld door een grote kosmische koe. Om de wereld te scheppen, moest Manu een offer brengen: hij moest zijn eigen broer Yemo opofferen (in sommige tradities offerde hij niet zijn broer, maar de koe). Met de hulp van de Hemelvader (oppergod: *Dyēus ph₂tḗr) werd Yemo's geofferde lichaam getransformeerd. Uit zijn delen ontstonden de fundamenten van de wereld: de wind, de maan, de zee, en de verschillende soorten mensen (aristocratie, krijgsklasse, werkende klasse/herders).

Manu werd de eerste priester en schiep het offerritueel, waarmee de kosmische orde en harmonie in stand werd gehouden. Het ritueel verbond de wereld van de mensen met die van de goden, door wederkerigheid. Zo ontstond de kosmische orde.

Wij vermoeden dat de bronstijdrituelen met twee gehoornde mensen een re-enactment waren van de schepping van de wereld en verband hielden met offeren aan de goden om de kosmische orde te herstellen. De gehoornde hoofddeksels staan daarbij symbool voor de kosmische oerkoe.

Gehoornde speerdansers en krijgscultuur in Bronstijd Scandinavië

Vanaf de Bronstijd worden in Scandinavië gehoornde figuren dansend afgebeeld met speren. Naast hen staan vaak krijgers afgebeeld. Een bekend voorbeeld zijn de rotsgraveringen uit Tanum, Zweden.

Timmis Maddox stelt dat deze wapendansers uit de Bronstijd en IJzertijd mogelijk met elkaar verband houden en symbool stonden voor een langdurige focus op de krijgersidentiteit in deze samenlevingen.

Volgens onze theorie kan dit wijzen op het tweede deel van het Proto-Indo-Europese scheppingsverhaal:

Nadat de wereld was gevormd, gaf de Hemelvader vee aan de held *Trito. Trito was een mens en beschermer van zijn volk. Maar het vee werd gestolen door een zeskoppige slang, een demonisch wezen dat chaos vertegenwoordigde.

Trito, vastbesloten om het vee terug te krijgen, riep de hulp in van de stormgod, een machtige krijger onder de goden. Samen trokken ze naar de berg waar de slang zich schuilhield.

In een heroïsch gevecht doodden ze het monster en bevrijdden het gestolen vee. Trito werd zo de eerste krijger. Hij herwon de rijkdom van zijn volk en schonk het vee aan de priesters. Hierdoor konden zij offers brengen aan de goden, en de Hemelvader ontving zijn deel van de gaven.

Deze daad verzegelde de cirkel van geven en ontvangen tussen mensen en goden. De goden schonken overvloed en bescherming aan de mensen, terwijl de mensen hun dankbaarheid toonden door offers te brengen. Zo bleef de kosmische orde in balans.

In tegenstelling tot de hoofddeksels die altijd in paar worden teruggevonden, wordt de gehoornde wapendanser tijdens de dans in zijn eentje afgebeeld. Volgens onze theorie symboliseert de danser Manu en betreft dit waarschijnlijk een priester tijdens een ‘sjamanistische’ dans. Hij roept op om de kosmische orde te herstellen.

De krijgers die naast hem staan symboliseren de held Trito. Het is de taak van de krijgers om de orde te herstellen door de vijand aan te vallen en ‘het vee’ ‘terug’ te roven.

Deze symboliek vormde het mandaat voor krijgshandelingen, zoals het stelen van vee. Een vergelijkbare verklaring voor de veeroof kan worden teruggezien in de Rigveda.

Gehoornde figuren in de klassieke oudheid

In de Keltische Bronstijd en IJzertijd werden er veel gehoornde mannen in Groot-Brittannië en het Europese vasteland afgebeeld.

Steenhopen met hoorns van verschillende soorten – meestal van een ram – worden overal in Groot-Brittannië en op het Europese continent gevonden, hoewel ze in Scandinavië zeldzaam zijn. Een beroemde bronzen gehoornde helm uit deze tijd werd gevonden in de Theems bij Londen, de Waterloo Helmet. Een vergelijkbare helm staat afgebeeld op de Gundestrup ketel, die waarschijnlijk is gemaakt door Scythische ambachtslieden.

Gedurende de Romeinse bezetting van het westen komen afbeeldingen van gehoornde mannen in de hierboven beschreven tradities zelden voor, hoewel ze niet geheel afwezig zijn. Een voorbeeld is een ruwe stenen afbeelding van een gehoornde figuur op het fort van Alauna bij Maryport, Cumbria, Noord-Engeland. De persoon is naakt en draagt een speer en schild. Hij wordt vaak geïdentificeerd als de Keltische god Belatucadrus die vereerd werd door de Carvetii-stam. Belatucadrus werd soms vergeleken met de Romeinse god Mars en kon in verband worden gebracht met de zon en oorlog.

Voor de Romeinse bezetting van de Britse eilanden richtten de Kelten van Zuid-Engeland zich met name op landbouw, en de Kelten van Noord-Engeland op het houden van vee. Julius Caesar maakt hier melding van en deze traditie ging door tijdens de Romeinse bezetting. Het is dus logisch dat de Carvetii-stam nog steeds waarde hechtte aan deze duizend jaar oude leefwijze.

Gehoornde mensen in christelijk Europa

De 4e eeuwse bisschop Nicasius van Reims vaardigde een wet uit waardoor het verboden was voor mensen om paganistisch rituele kleding of geweien te dragen. Ook een edict van keizer Constantijn de Grote, de Concilie van Arles (314) en de Concilie van Tours (567) probeerden heidense rituele klederdracht zoals geweien uit te bannen.

De apostel Paulus vergeleek de oude natuurgodsdiensten met de duivel. De duivel werd zwart geschminkt en met hoorns afgebeeld. In het nieuwe testament staan duivels voor magie, ziekten en bezetenheid, wat refereert naar de sjamanistische extase en krijgswoede tijdens het gehoornde ritueel.

Gehoornde rituelen tijdens de paganistische Migratieperiode

Tijdens de Migratieperiode werd de wapendanser een veelvoorkomend motief in kunstvoorwerpen, zoals sieraden en helmen.

Gallehus hoorns

Gehoornde figuren staan afgebeeld op de 5de eeuwse hoorns, teruggevonden in Gallehus (Denemarken). Beide hoorns waren gedecoreerd met met figuren van mannen, dieren en mythische wezens. Op het bovenste paneel van de runenhoorn staan twee figuren, naakt of gekleed in lendendoeken, die helmen/hoofddeksels dragen met lange, gebogen hoorns. De ene houdt een sikkel en een puntige staf vast, de ander een korte speer, een ring (of mogelijk een schild) en een staf. Aan weerszijden staat een krijger met ontbloot bovenlijf die een nekring draagt. Tussen de krijgers bevinden zich zwijnen en een dier dat een paard of een hert kan voorstellen. De sikkel, speer en mogelijke schild kunnen hen verbinden met vruchtbaarheid en oorlog. Ook hier staan de krijgers in paren en werden er twee hoorns teruggevonden.

Bracteaten

Gehoornde paarden komen ook voor op een andere reeks vondsten uit de Migratieperiode. Een bijzondere groep bracteaten toont een man op de rug van een paard, dat horens draagt die zijn versierd met schijven. Vaak valt het haar van de ruiter van zijn hoofd naar achteren en vormt het het hoofd van een adelaar of raaf. Swastika's (zonnesymbool) komen vaak voor in het ontwerp, en soms is het dier geen paard, maar een wolf of een draak. Een andere groep bracteaten toont vaak een dansende jonge man, naakt op zijn riem en hoofddeksel na.

Angelsaksisch riembeslag

Een laat 7e-eeuwse gesp uit een mannengraf in de Angelsaksische begraafplaats van Finglesham, Kent, toont een dansende gehoornde speerdanser die twee speren vasthoudt en alleen een riem draagt. Graf 138 op de begraafplaats van Finglesham bevatte ook een gegoten bronzen gehoornd hoofd dat uitloopt met in twee raven. Deze beeltenis is onmiskenbaar van de god Wodan. Ook in Kent in Engeland in graf 161 wat een vrouwengraf was is en grote speld met een vergelijkbaar antropomorfisch hoofd teruggevonden. Ook deze hoorns lopen uit in twee vogelkoppen. De laatste vergelijkbare afbeelding is teruggevonden in een 7de eeuws Christelijk graf in het Duitse Niederdollendorf. Aan de ene kant bevindt zich een grote maansikkel met vogelkoppen. Aan de andere kant staat een naakte man gehoornde speerdanser afgebeeld.

Gehoornd ritueel op de Valsgärde & Sutton Hoo helm

In de Vendelperiode zijn er een aantal rijk gedecoreerde helmen gemaakt. Een aantal zijn teruggevonden in de koninklijke bootgraven van Valsgärde 7 en 8 (in Zweden) en in Sutton Hoo (in Engeland).

De helmen zijn gedecoreerd met dunne plaatjes vertind brons (pressblechs), die onder andere een ritueel met een speerdanser afbeelden. Een vergelijkbare pressblech is teruggevonden in Caenby, Lincolnshire.

Soms worden deze speerdansers afgebeeld in paren, maar meestal staat er een krijger naast. Deze krijgers zijn vaak half mens, half dier (wolf of ziwijn). De zware bewapening wijst erop dat ze deel zijn van de aristocratie. Het uiterlijk verwijst duidelijk naar het Germaanse Úlfhéðnar (wolven krijgers) of de berserker (berenkrijger), tradities die nauw verwant zijn aan het Proto-Indo-Europese Koryos ritueel.

Torslund pressblechs

In Torslund (Zweden) zijn verschillende 6de-7de eeuwse pressblechs gevonden.

Op pressblech 1 staan twee zwaar bewapende Vendel krijgers afgebeeld. Ze zijn gewapend met speren en zwaarden en dragen boven op hun helm een zwijnen symbool.

Op pressblech 2 staat een Germaanse krijger met ontbloot bovenlichaam. Hij draagt een broek, mogelijk van berenvacht. Hij is gewapend met een bijl. Tegenover hem staat een beer.

Op pressblech 3 staat een man afgebeeld. Hij staat tussen twee beren in en is gekleed in een berenvacht. Hij is gewapend met een zwaard en sax.

Op pressblech 4 staat een gehoornde speerdanser afgebeeld. Hij draagt twee speren, een gehoornde hoofddeksel of helm en een zwaard. De hoorns lopen net als bij de andere vroeg-middeleeuwse afbeeldingen uit in twee raven. Laserscans hebben uitgewezen dat de gehoornde speerdanser op deze plaat een oog mist en dat deze bewust is verwijderd. Het is dus waarschijnlijk dat het de god Odin is. Net als op de andere afbeeldingen is zijn riem extra benadrukt. Ook in dit geval staat tegenover hem een krijger, half wolf, half mens. Hij draagt een speer en zwaard.

Dat de gehoornde speerdanser de god Odin voorstelt wordt ook duidelijk op pressblech 7 en 8 waarop een krijger te paard staat afgebeeld. De speer van de ruiter wordt begeleid door de gehoornde speerdanser: de speer van de krijger wordt door Odin zelf geleid.

Gehoornde speerdanser bij de Vikingen

De christenen probeerden de gehoornde speerdanser met de duivel gelijk te stellen, maar bij de heidense Vikingen bleef dit ritueel bestaan.

In het Oseberg scheepsgraf (Noorwegen) is een wandtapijt aangetroffen, waarop twee afzonderlijke gehoornde figuren staan afgebeeld. Beide dragen losse broeken of een lange tuniek met split. De eerste draagt een zwaard in zijn linkerhand, vastgehouden bij de kling of schede, en wordt dicht gevolgd door twee raven en een speer. De ander heeft zijn rechterhand verloren, maar draagt twee speren in zijn linkerhand en wordt vergezeld met een vogel, een pijl en mogelijk een andere speer.

Het enige andere Viking-voorbeeld van een gehoornde man dat tot nu toe is gevonden, is een klein, zilveren model uit een graf in Birka (Zweden). Het is 2,9 cm hoog en toont een gehoornde man met een brede riem die in zijn rechterhand een zwaard draagt en in zijn rechterhand een staf of speer.

Wie is de gehoornde speerdanser?

Het Oudnoorse scheppingsverhaal heeft veel elementen van het Indo-Europese scheppingsverhaal bewaard. Odin neemt de plaats in van *Manu, en Ymir is *Yemo, die Odin waarschuwt voor Ragnarok (totale chaos).

Odin wordt de eerste priester en schepper van de verschillende klassen mensen. Hij wordt zo stamvader van de koningen en god van de aristocratie en krijgersklasse.

Net als *Manu leert Odin de mensheid hoe te offeren. Als oorlogsgod en god van de dood bewaakt Odin de kosmische orde. Hij staat bekend om zijn razernij, beheersing van seidr (magie) en poëzie, waarmee heldhaftige krijgers eeuwige roem krijgen. Hij offert zijn oog op om goddelijke wijsheid te verkrijgen.

Odin is de god van de oorlogsbendes, de úlfhéðnar en berserkers. In het dodenseizoen (tussen eind oktober en Yule) leidt hij de Wilde Jacht om de kosmische balans te herstellen. Dit proces zorgt ervoor dat het licht tijdens Yule (de winterzonnewende) terugkeert, waarna de aarde opnieuw vruchtbaar wordt.

Veel van de kenmerken van Odin komen terug in de afbeeldingen van gehoornde speerdansers, maar er is nog een aspect dat hem aan deze symboliek verbindt.

Vanaf de Migratieperiode lopen de hoorns van de speerdanser altijd uit in twee raven. Odin wordt vergezeld door twee raven, Huginn en Muninn, die hem alles vertellen.

De hoorns, een oud teken van vruchtbaarheid, hadden mogelijk rond deze tijd hun symboliek en betekenis verloren. Hoewel ze nog steeds werden afgebeeld en kenmerkend bleven voor het Odinistische speerdansritueel, werden de raven hieraan toegevoegd.

Het ritueel wordt waarschijnlijk uitgevoerd door de priesterklasse. Bij de Indo-Europese volkeren was de religieuze en regerende klasse ongeveer hetzelfde, waarbij de koning als hogepriester fungeerde.

De speerdanser bracht zichzelf in een sjamanistische trance en de krijgers veranderden in beren en wolven. Het was de opdracht van deze krijgers om ten strijde te trekken en de kosmische orde te herstellen.

Get the Look: Gehoornde speerdanser

Het gehoornde speerdans ritueel is niet alleen afgebeeld in Proto-Indo-Europese symboliek, het werd ook daadwerkelijk uitgevoerd. Daarom hebben wij in deze samenstelling een 6de-8ste eeuwse gehoornde speerdanser samengesteld.

Zwarte schmink

We gaan ervan uit dat de priester (of sjamaan) die het ritueel uitvoerde zichzelf zwart schminkte. Net als tijdens het moderne Sinterklaasfeest wordt zwarte schmink gebruikt om de identiteit te verbergen en dichter bij de geestenwereld te komen. Het paganistische gebruik om jezelf zwart te schminken kan overal in de Proto-Indo-Europese wereld worden teruggezien. Daarnaast wordt de Koryos geassocieerd met nachtelijke aanvallen, waarbij ze zichzelf camoufleerden met zwarte schmink.

Riem

De riem was van groot symbolische waarde tijdens het speerdans en kóryos ritueel. De riem stond voor trouw en gebondenheid, aan de kóryos maar ook aan hun god. In deze opstelling geven we voorkeur aan zo breed mogelijke riem zoals onderstaand.

https://www.celticwebmerchant.com/nl/angelsaksische-riem-sutton-hoo.html

Broek

In deze opstelling zijn we uitgegaan van een Germaanse gehoornde speerdanser. Vandaar dat we hebben gekozen voor de Germaanse Thorsbergbroek. Wil je deze speerdanser gebruiken als Viking, dan adviseren we een Rusvik pofbroek. Historisch werd het ritueel ook naakt uitgevoerd, waarbij de riem een belangrijk onderdeel blijft.

https://www.celticwebmerchant.com/nl/thorsbergbroek-fenris-bruin.html

https://www.celticwebmerchant.com/nl/vikingbroek-dublin-bruin.html