De xiphos was een tweesnijdend, eenhandig en recht kortzwaard dat door de oude Grieken werd gebruikt. Mogelijk ontwikkelde de xiphos vanuit zwaarden van de late Myceense periode, die een dun, tweesnijdend lemmet hadden van ongeveer 80 cm lang; deze theorie blijft echter het onderwerp van wetenschappelijk debat. De meeste xiphossen hadden een bladvormige kling met een scherpe punt, maar in de Hellenistische periode werd deze vorm soms minder uitgesproken. Het gevest werd vervaardigd uit brons, hout, ebbenhout of bot, terwijl de schede van hout was met koperbeslag.
De xiphos is een product van de ijzertijd. Met de introductie van ijzer tussen de negende en zesde eeuw v.Chr. werden de lemmeten van zwaarden breder en korter. Terwijl de Etrusken langer bronzen wapens bleven maken, stapten de Grieken over op ijzeren xiphoi met een lemmetlengte van 45-60 centimeter. De Spartanen gaven de voorkeur aan kortere varianten van ongeveer 30 cm, vooral tijdens de Grieks-Perzische Oorlogen. Zo’n xiphos woog tussen de 450 en 900 gram en werd meestal aan een draagriem (baldric) onder de linkerarm gedragen.
Vergelijking met Andere Zwaarden
De xiphos was geschikt voor zowel snijden als steken, een ontwerp dat teruggaat tot de Bronstijd. Het Myceense Naue II-zwaard, dat oorspronkelijk een bronzen lemmet had, vormde waarschijnlijk de basis voor de xiphos toen het overging op een ijzeren versie. Vergelijkbare korte zwaarden kwamen in de late Bronstijd in heel Europa voor. Een voorbeeld hiervan is het Keltische La Tène-kortzwaard, dat vrijwel identiek was aan de xiphos.
Een veelvoorkomend misverstand is dat er bronzen xiphoi bestonden. In werkelijkheid zijn alle ontdekte exemplaren (zoals die uit Olympia, Macedonië en Zuid-Italië) van ijzer. De mythe van de bronzen xiphos is waarschijnlijk ontstaan door verkeerde identificatie van bronzen zwaarden of ornamenten uit de Bronstijd, voordat de xiphos zoals wij die kennen werd ontwikkeld.
Gebruik in de Oorlogvoering
De xiphos diende als secundair wapen voor de hoplieten en werd pas gebruikt wanneer hun doru (speer) brak of wanneer gevechten op korte afstand plaatsvonden. Hoewel hoplieten doorgaans in aaneengesloten formaties vochten, waren er momenten waarop hun zwaard noodzakelijk werd. Vanaf de 6e eeuw v.Chr. werd de kopis, een enkelzijdig geslepen zwaard, steeds populairder. Hierdoor werd de xiphos geleidelijk verdrongen als het standaardwapen van hoplieten.
Hoewel Xenophon stelt dat de xiphos het conventionele zwaard was dat door de Griekse soldaat van zijn tijd werd gebruikt, beval hij de makhaira aan voor de cavalerie:
"Ik raad een kopis aan in plaats van een xiphos, want vanaf de hoogte van een paard zal de houw van een makhaira je beter van dienst zijn dan de steek van een xiphos."
Archeologische Vondsten en Constructie
De meeste xiphoi hadden een gevest met een tweedelige constructie, vergelijkbaar met een mes. De zijstukken, vervaardigd uit hout, bot of ebbenhout, werden met pinnen aan de angel bevestigd en vervolgens glad gevijld, wat de kenmerkende ovale vorm van het handvat gaf.
De stootplaat had meestal een "brugvorm" en werd gemaakt van organisch materiaal of ijzer. Sommige exemplaren, met name die gevonden in Italië en Macedonië, hadden een ijzeren versteviging langs het gevest.
Er zijn ook ceremoniële xiphossen ontdekt, waarvan de handvatten waren versierd met bladgoud. Deze zwaarden werden uitsluitend in grafcontext aangetroffen en dienden waarschijnlijk als statussymbool. Ondanks de zeldzaamheid van overlevende exemplaren, worden xiphoi soms samen met andere ijzeren wapens in graven gevonden, wat wijst op de hoge status van hun bezitters.
Verspreiding in de Mediterrane Wereld
De xiphos werd gebruikt door zowel Griekse als Etruskische hoplieten, maar kwam minder vaak voor bij Macedonische phalanges, die de kopis verkozen. In de loop der tijd verspreidde het zwaard zich onder verschillende ‘barbaarse’ stammen op het Apennijns Schiereiland. Hier bleef de xiphos tot in de 3e eeuw n.chr in gebruik
De xiphos in de Romeinse legers
Tot in de 3e eeuw v.Chr. maakten ook de Romeinse legers gebruik van de xiphos. Echter werd na de Gallische plundering van Rome in 390 v.Chr. Er kwam steeds meer voorkeur voor de Keltische 'La Tène'-zwaarden met een langer lemmet, die beter geschikt waren voor oorlogvoering buiten de gesloten formatie van de falanx. De Gallische plundering van Rome en de Oorlogen tegen de Sarmaten (343-341 v.Chr.) leerden de Romeinen dat de gesloten falanx-formatie niet volstond tegenover een vijand die gebruik maakte van mobiliteit op het slagveld. Dit had als gevolg dat de Romeinen een nieuwe tactiek begonnen toe te passen; in plaats dat zij simpelweg de eerste en tweede falanx-vormige linie waren, werden de hastati en principes voortaan bewapend met een of twee werpsperen die ook voor steken konden worden gebruikt. Het zwaard, dat eerst slechts een back-up-wapen was, werd hierdoor ook veel belangrijker in de Romeinse oorlogsvoering.
Taalkundige en Historische Achtergrond
Het woord xiphos werd al in het Myceens Grieks (Lineair B) geschreven als qi-si-pe-e. Mogelijke taalkundige verwantschappen zijn:
- Het Arabische "saifun" (zwaard)
- Het Egyptische "sēfet"
- Het Ossetische "äxsirf" (sikkel), wat wijst op een mogelijke Proto-Indo-Europese oorsprong (kwsibhro-)
Volgens Stone’s Glossary gebruikte de beroemde dichter Homerus het woord "xiphos" als algemene term voor een zwaard. In zijn beschrijving uit de achtste eeuw v.Chr. bevond het breedste punt van het lemmet zich op twee derde van de lengte, eindigend in een scherpe punt.
Griekse zwaarden
https://www.celticwebmerchant.com/nl/keltische-iberische-falcata-hannibal.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/iberische-falcata-brons.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/grieks-hoplietenzwaard-xiphos.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/gladiatorendolk-pompeii.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/griekse-xiphos-campovolano.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/griekse-xiphos-sparta.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/grieks-hoplietenzwaard.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/spartaans-lakonia-zwaard.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/iberische-falcata.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/griekse-xiphos-campovolano.html
https://www.celticwebmerchant.com/nl/griekse-xiphos-sparta.html